Орос үсгээр авиа дуудлага эвдсэн, тийн ялгалаа гээсэн, орос үйлийн цагтай, төргүй 250 жилийн хугацаанд үгсийн сан нь ядуурсан олон үг болон изгүүрийн утгыг мэдэхгүй зөвхөн хэрэглэх нөхцлийг мэдэж буй өнөөгийн монголчуудад өнөөгийн монгол хэлээр өвөг дээдсийн бичгийн хөрвүүлэн тайлбарлах гээн мань хадны бичгээ сэрээснээс илүү хүнд бэрхтэй тулгарав. Өдгөө монголчууддаа Билгэ хааны бичгийн тухай урьд байгаагүй өндөр агуулгатай мэдээлэл мань хүргэж өгнө. Харин Билгэ хааны бичгийг бүтнээр нь хүргэхээр орчин цагийн монгол хэл даахгүй байна. Өнөөгийн ухаалаг гар утасны программ таван жилийн өмнөх гар утасны программтай таардаггүйтэй ижил. Ямар ч байсан эхэлж орчин цагийн монгол хэлрүү буулгана. Орчин цагийн монгол хэлрүү буулагсанаар уг бичгийн агуулгыг монголчууддаа таниулж буй хэрэг. Мань өгүүлбэрийн бүтэц, цаг, тийн ялгалыг эвдэхгүйгээр энгийн монголчууддаа ойлгомжтой хэлбэрт оруулав. Хэт энгийн хэлбэрт үл оруулав. Дараа нь орчин цагийн монгол хэлрүү буулагсанаа эх бичигийн агуулгатай харьцуулхаар зөрүү гарна. Манийг юу өгүүлээд байгааг та нар минь билирнэ.

1. Кирил галиг: тнгритг тнгридэ болмш түрг билгэ кхн буөдгө улртм. Збмн түхти сидгл улйу инйэгүнм углнм бирхи угшм буднм бирйэ шдпитбглр йэрой тркт буйурк бглр утш

Тэнгэр цаг тэнгэрд болмоц Түрг Билгэ хаан энэ өдгөө ул сууриа цэгцэлсэн. Үгийг минь тохтоо, сэдэл. Улыг үелэн авах нэг санаатнууд минь, хөвгүүд минь, төр барих угш минь, бүгд минь. Өмнө буй Ашд Апт баг нар, ойд буй Таркат Буйурк баг нар, гуч...

2. Кирил галиг: ткозугс бглрибудни бузбмн дгүти сид ктгди тинглэ илгрү гүн тугска биргрү гүн уртусингру коригру гүн бтскингэ йэргруу түн уртусингру энтэ ичрги будн кор м...а будн

есөн угс баг нараа бүгдээ энэ үгийг минь дахиж сид, ахиж сонс! Дорно руу нар мандах, өмнө рүү нар дээр гарах, баруун руу нар шингэх ой руу шөнө дээр гарах энд ач орох бүгд цугаараа манай бүгд

3. Кирил галиг: коп итдм. Улмти найгйук түрг кхн өтгнйэс улрср илтэ бунгйук. илгрү шнтунг йазика тги сүлдм тлнайка гичг тгмдэг биргрү ткуц рснгэтги сүлдм түпүтгэ гижиг тгмдм. Коригуру йэнчүүг

цугийн зассан. Ул суурьтай, хорон санаагүй Түрг хаан Өтүгэн ойс ул сууриа бий болгосоор улсдаа зовоо үгүй. Дорно руу Шандун задгай талынхаа таги цэрэг илгээсэн, далайн хэсэг дөхсөн, өмнө рүү Тогс Аршанхаа цэрэг илгээсэн Түвдийн хэсэг дөхсөн. Баруун руу Үенчүүг

4. Кирил галиг: гчэ тмркпгка тги сүлдм йэргру йирбйарку йирингэ тги сүлдм. Бу инчэй йиргэ тги йортдм үткн йэсдо йиг йадийок рмс. Илтотск йир үткн йэсрмш. Буйирдэ улрп. Тбхч будн бирлэ

гэтлэн Төмөрхаалгыхаа таги цэрэг илгээсэн, ой руу жир баргын оронгой таги цэрэг илгээсэн. Ийнхүү ингэж таги зорьсон. Өтүгэн ойсдоо өег, ядуу үгүй байсан. Улсаа барьж эхлэх газар Өтүгэн ойс байсан. Энэ газардаа улшин сууршив (цаашид улшив). Табхайч бүгдтэй хамтран

5. Кирил галиг: тушлтм лтун гүмш исгти котай бунгшиз инчэбирүр. Тбхч будн зби сүжиг гиси йимшг рмс. Сүчиг збн йимшк гин рп. Иркбуднг инчэйагутир рмс. Йагру конткда гисрэ найгбилг нтүйүр рмс.

түншилсэн. Алт, мөнгө, ажил гоц гойтой зүдрэлгүй ингэж барихад Табхайч бүгд үгээ сүчиг бөс бараагаа зөөлөн болгосон. Сүчиг үгэнд зөөлөн бөс бараанд оров. Эрх бүгдийг (бүрэн эрхт бүгдийг) ингэж зах зухаа болгож байсан. Захруу “хон тагдаа” (Тан илийн түргчүүдийг зочлуулж буй газар) дараа нь хорон ухааныг дэмжиж байсан.

6. Кирил галиг: дгү билгэ гисг дгү лпгисиг йортмш ормс. Биргиси йагср угши бидни бискингэ тги кидмш рмш. Сүчиг збинго ймшк гисингэ ртури күс түрг будн үлтг. Түрг будн үлсхнг брйэ чугай йэс түглтн

Эд агуурс билгэ ихэсийг, эд агуурс зоригт ихэсийг татаж байсангүй. Нэг хүнийг ангилсаар (бусдаас нь салагсаар) угший, бүгдий, биднийхээ тагийг үл хоосруулсан. Сүчиг үгийнхээ, зөөлөн бөс барааныхаа эрээ дорой хүс болсон түрг бүгд үлтэг (үхсэн). Түрг бүгд уул сэхэнг (бодол) өмнө шугуй ойсд тухлах.

7. Кирил галиг: йази конйаинтиср түрг будн үлсгнтэ найггиси нчэ бушхурур рмс. Иркрср йаблк гибирүр, йагк рср дгү гибирүр типинчэ бушхурух ормс. Билг билмшгиси улзбг лп. Йагру брп үгшгиши үлтг.

Айз (задгай тал) зочлон буцсаар түрг бүгд уул сэхэгнтэй хорон ихсээр ингэж таслан хураалгаж байсан. Эрх (тусгаар) байсаар авлиг (хуурамч) бөс бараа өгч байна, захаг байсаар эд сайн бөс өгч байна хэлэв. Ингэж бусдыг хурааж байсан. Билгэ билимгүй хүмүүс уул үгийг олов (авав). Захруу барп (очив). Олон хүмүүс үлтэг (үхсэн).

8. Кирил галиг: ул йиргрү брср түрг будн үлтчисн. Үтүгн жир улрп. Ркш, тэргш иср ннгбунггйук. Үтгн йэс улрср бнггү илтота улртчисн. Түрг будн ткркксн эчск тускүмшсн. Бир тодср эчск умшсн. Нтгнгн

Уул газар руу барсаар түрг бүгд үлтчисэн (үхцсэн). Өтүгэн газар улшив. Арг – тэргээ (тэмээн цуваа) илгээсээр дэмий мунгак (зовлон) үгүй. Өтүгэн ойсд улшисаар мөнх Илээ тоото ултцcан (суурьшцсан). Түрг бүгд, мэдээ тархахсан бол ачсийг тусыг авцсан. Нэг баталхаар ачиг авцсан. Урьдсан

9. Кирил галиг: үчүн игдмш кхннгн збин лмтин йирсуй брдг, копнтэ, лкнтг, рлтг, нтэклмши. Ийр суй коп туру үлү йорйорртг. Тнгри йарлкдкин үчүн үзм котм брүчүн кхн улртм, кхн улрп.

учир, ухаарсан хааныхан үгийн автан (аван) газар усаа орхисонгүй, цугаар эндээ, устгагдсангүй, хавчуулагдсангүй эндээ үлдэцгээлээ. Газар ус бүхнээ төрөө, хуулиа хүргэн хүргэн байжээ. Тэнгир зарлиг дагахын учир өөрт хиймори байгаа учир хаан улшсан. Хаан ул оров.

10. Кирил галиг: үгүйчигнүй буднг коп кобартдм. Чигнүйбуднг байкалтм. Жбуднг күш калтм. Жобузбмдэ? Игдбрку түрг бглр будн буни сиднг түрг////// рп. Илтотскнгн бунтэ уртм, йанглп. Үлсхнгн йимэ.

Үгүйрэн ичигнүй (ичиг-олзонд буй) бүгдийг бүх сайныг барисан (өгсөн). Ичигнүй бүгдийг баян их айл болгосон, жижиг бүгдийг хүслээр нь их айл болгосон. Зөв үү үг мин дээ? Ухаан барих түрг баг нар бүгд энэхүү цэцэнг түрг///// рп. Ил тоот эхлэх нь мөн эндээ болсон, ангилав (тусгаарлав). Уул сэхэнг (санаа) нь иймээ.

11. Кирил галиг: бунтэ ортм. Нгнг збм рср бнггу тшка ортм. Нгрхүрү билнг түрг мти будн, бглр бүдгү хүргмэ. Бглргү йанглтчисн мнб//////ч кхнта бдшчи глүртм, бдштм. Мннг збмн симди.

мөн эндээ байсан. Ингэ ингэ (загвар) үгээ бий болгосоор мөнх ташийг (чулууг) уралсан. Энгэр хоригийн ухааныг түрг амьтай бүгд, баг нарт энэ өдгөө хүрэгмүй. Нийлж байгааг, ангилтцан маань б/////ч хаантай бичээсч ирээд байсан. Бичсэн минийнхээ үг мин сийлсэн.

12. Тбхч кхннг ичрги бдшчиг ити нгрднжигбрк йартортм. Ичинтшинднжиг бдж ортортм. Тштокитдм. Гүнглтги зобмн у//////////а ттинга тги буни гүрү билнг бнгүтш

Табхайч хаанынхаа ирүүлсэн бичээсчийг урамлан энгэр дэнжийг барих зарууд (зарлигууд) уралсан. Авчирүүлсан ташин дэнжийхээ бичээс урлуулан бий болгосон. Таш тогтогдсон. Өнхөлцөгний (зүрхний) үг минь у/////а “ттинга тги” (балархайны хэмжээг газар дээр нь очиж хараагүй учир уг хоёр үгийг түр сэрээсэнгүй). Мөн энэ хориг, ухаанг, мөнх таш

13. Кирил галиг: ткитмдм б//// рср мтга. Ригйиркэ ирсрнгэ ргйиркэ бнгутш ткитдм, битидм. Нихүрп нчэ билнг ул тш//…// дм. Бубитг битгмэ тиси йолгт...

дуусгуулсан. б///// байсаар мэдгээ. Ариг газраа, ирсээр ингэж ариг газраа мөнх чулуугаа дуусгуулсан, бичсэн. Үүнийг харав. Ингэж ухаанг уул таш///////сн. Энэ бичиг бичигмүй ач Золоо тэхэн.

Билгэ хааны бичиг тухайн цагийн хэлээр буюу эх хэлээр.

Эх хэлээ танин мэдэхийг хүсэж буй нэгэнд, мөн мэргэжлийн судлаачдад зориулан Билгэ хааны бичгийг тухайн цагийн дуудлагаар нь хүргэж байна. Дараа нь үгсийн статистикийг эх хэлний үгсийн сангаас гаргана. Мөн та үгний тайлбарыг өмнөх нийтлэлүүдээс үзээрэй.

Хэсэг 1

Тэнгритэг (тэнгри баяр буюу тэнгри цаг) тэнгэрдээ болмоц түрг Билгэ хаан ул уртм (ул уржээ). Зовий минь тохтоо сэдгэл, ул үе янагунм, уугууланм, барих угшм, бүгднм! Баруй ашд апт баглар, ойруй таргат буйрук баглара утс... .

Тайлбар: Я. Цэвэлийн толь бичиг Махмуд али Кашгарийн Диван Лугат хоёрын хооронд мянган жилийн зөрүү байна. Диван Лугатыг монгол толь гэдгийг монголчууд одооноос дөнгөж гадарлаж байна. Их толь үгүйгээс өнөөгийн монголчуудын нийтлэг алдаа нь үйл үгийг нэр үг гээн тодорхойлох, мөн эсрэгээр. “Ор”-“ур” угтаа нэг утга буюу үйл үг. Үүнийг ингэж шалгаж болно: Бороо ор, Газарт оров, ажилд орсон, хөшөө урлав. Өдгөө монголчууд “ор” гэдэг дуудлагаар Бороо ор – бороо байна, газарт ор – газарт байна, ажилд орсон – ажилд байсан. Ямарваа зүйлийг бий олгохыг “ур” гэх ба бүтээл урлав – бүтээл бий болгов. Үүнд “ур” өөрөө үйл үг учир үйл үг үүсгэгч “Л” залган давхар үйл үг бүтээх нь “шарилж” болно. Урлаач биш урч гэхэн зөв. Хадны бичигт “ул уржээ” буюу уртм гэжээ.

Тэнгэртэг-Тэнгэр баяр гэсэн утгатай ч үг нь Тэнгэр “цаг” болно. Т Ц зармин.

Хэсэг 2

Тогс (есөн) угс, баг лараа, бүгдэнээ бу (мөн) зовий минь дакижи (дахиж) сэд, кату “акижу” тэнхэл. Илгру (зүүнрүү) күн (нар) түг сүгэй, барагруу (өмнөнрүү) күн уртушингру (өндөрт байх), хоригру (баруунруу) түн уртушингру, энд аж орохуу бүгдэн коп манайхаа, бүгдн

Тайлбар: Хэл соёлын хувьд зов, зовлон гээд өдгөө монголчууд өгүүлдэг ч уг үгний утгыг эх хэлний мунг, бунг гэдэг үгтэй солин хэргэлж буй нь удаан жил ардын сургууль үгүй болсоны гор болно. Энд дахиж сэдэл, акижу тэнхэл гээн үйл үгийг өнөөгийн монголчуудийн захиран тушаах хэлбэрээр оруулжээ. Энд Иж өрөгө буюу угаар аж ороху гэдэг нь өнгөрсөнөөс тухайн үйлийг өгүүлэх хүртэл үргэлжилсэн цагийг зааж байна. Энэ цаг Монголын нууц товчоонд ажу’у буюу ажугу гээн оржээ. Өдгөө монголчууд “Тэр Москваадаа байж байгаа юу?” гээн аман ярианд (йитилэнд) өдөр дутам хэрэглэнэ. Энэ чухал цагийг монголчууд журамлаагүй нь харь журам (дүрэм) нэвтрүүлсний гор болно. Ийм цаг турк хэлэнд байхгүй.

Хэсэг 3

коп итдм (цэгцэлсэн), улмтай (өөрийн ултай) найг үгүй түрг хаан Өтүгэн ойс ул урсаар илдээ бунг үгүй. Илгрүү Шандунг айзийхаа тагийг сү илдм, далайхаа хэсэг дөхсөн, баругру тогс аршанха тагийг сү илгээсэн төвдихээ хэсэг дөхсөн, хоригруу үенчүүг .

Тайлбар: ул урсаар - энэ цагийг монголчууд “явсаар”, “ирсээр” гээн хэргэлж буй. Энэ цаг нь одоо үргэлж буй цаг, мөн төсөөлөлийн цаг болно. Ийм цаг турк хэлэнд байхгүй. Орчин цагийн монгол хэлэнд удаан жил ардын сургуульгүй байсны улмаас үгний дуудлага засагдаагүй ирсэн мөн өдгөө хүртэл үл зассаар эх дуудлагаасаа мануусын дуудлага даялжээ. Сү илж гээн хэлхийн оронд орчин цагийн монгол хэлэнд илгээж гэнэ. Жийргэвч “Г” үүрэг эгшгийг уртаар дуудуулахгүй нь тулд, урт дуудлагыг богино болгохын тулд хэрэглэнэ. “Илгээж” биш “илгэж” гэх нь зөв.

Хэсэг 4

кэчэ (кэтэ) төмөр кабгийхаа (хаалгыхаа) таги сү илгээсэн, ойргруу эр барагу оронгой таги сү илгээсэн мөнхүү ингэж жирийнхээ таги зортжээ. Өтүгэн ойсдоо өег ядуу үгүй ормс. Ил тоот сугуй жир Өтүгээн ойс ормс. Бу жирдээ ул ороб. Табхайч бүгдэн бирлэ (ганцл)

Орчин цагийн монгол хэлээр: кэчэ-кэтэ үйл үг. Орчин цагийн монгол хэлэнд гэтэл=гэт+л гээн үйлээс үйл үүсгээд толио шарилжаар дүүргэж буй.

Хэсэг 5

түшилж (түншилж). Алт, хүмш (мөнгө), ишигтэй (иш - ажил) гойтой (гоц гойтой буюу хамгийн сайныг) бунгшиз (зовохгүйгээр) ингэж бари ор. Табхайч бүгдэн зови сүжиг, агиси юмшиг ормс. Сүжиг зов нь юмшиг агин ороб. Эрх бүгднийг ингэж захтир (захалч) ормс. Захру хонтогдоо ахисаар найг билийг унту (өөхшүүлэн) зур (тайлбарлаж) ормс (байсан).

Тайлбар: бари ор – бари байна гэсэн утга.

Хэсэг 6

Эд агу (агурс) билгэ ихэсийг, эд агу алб ихэсийг зортмаш (үйлт хэлбэр) ормс. Бир (нэг) ихэсийг ангилсаар угш бүгдний биднийнхээ таги кидмш (үл одоч) ормс. Сүжиг зовинхоо юмшиг агисийнхаа эрээ дорой хүс түрг бүгдэн үлтэг. Түрг бүгдэни уул сэхэнг баруу шугуй ойс тухалтан,

Тайлбар: страдательный залог буюу үйлт хэлбэр. Ямар ва хүн болон бий зүйл, бий зүйлрүү чиглэсэн үйл хэн нэгнээр үйл хийлгэхийг хэлнэ. Эд агу буюу эд агуурс хүнийг үйл хийлгэхээр үйл үгийн ард “Т” залгана. Уг нөхцөлд зорь гэдэг үг үйлт хэлбэрийн “зоритсон” болов.. Спиртийн наймаагаар баригдсан. Баригдсан гэдгийн “Г” жийргэвч болохоос “Д”-тэй хамаагүй болно. Спиртийн наймаагаар бардсан гэж өгүүлнэ. Наймаагаар гэдэг нь үг биш наймаа + ор гэсэн изгүр болно. Аливаа изгүр бий даасан утга илэрхийлнэ. Изгүрийг үгээр салгахаар тийн ялгалаар хоорондоо зохицоно. Наймаагаар (изгүр) баригдсан эсвэл найманд орж (үгээр) баригдсан болно. Үүнийг харийн судлаачид үл билрэв.

Хэсэг 7

Айз кон (очно) аянтсаар (буцах). Түрг бүгдэни уул сэхэнгтэй найг ихэс ингэж бушхурур (бусдыг хурааж) ормс. Эрх орсоор (байсаар) авлиг агибариур, захаг орсоор ад агу аги бариур тээв (хэлэв) ингэж. Бусхурур ормс. Билийг билмш (үл билсэн) ихэс уул зовыг олов (авав). Захруу бараб (очоб) угш ихэс үлтэг.

Тайлбар: бусхурур гэдэг изгүр. Бус гэдэг нь чөлөөтэй, хамааралгүй, сул гэсэн утга. Хур гэдэг нь хураа гэсэн утга. Өдгөө азрага нь гүүгээ хураан гэж өгүүлнэ. Ор гэдэг нь үргэлжлэх хугацаа заана. Хэрэв үгээр салгахаар тийн ялгалд орон бусыг хурааж байна гэсэнд утга. Өдгөө монголчууд олон тоогоор бусдыг хурж байна гээн өгүүлнэ. Уг өгүүлбэрт ормс буюу байсан гэдэг үг нэмэгдснээр өгүүлбэрийн утга бусдыг хуран байж байсан гэсэн өнгөрсөн цагийн үргэлжлэн дууссан цаг болно. Дорж гэртээ ирэв гэдэг нь орж гэртээ хэзээ ирсэнийг заагаагүйч ямар ч байсан өгүүлэгчийг өгүүлэх үеэр гэртээ иржээд байж байгааг хэлнэ.

Тайлбар: олб буюу алб. Өдгөө монголчууд “ол” гэдэг үгийг эрэл, хайх гэсэн утгаар хэргэлж буй нь толь бичиггүйн гор. Ол гэдэг нь ав гэсэн утгатай төстөй. Ав гэдэг нь аливаа зүйлийг өгөхөөр авна. Бие даан шийдвэр гарган авахыг “ол” буюу “ал” болно. Олоб гэдэг цаг нь өнгөрсөнөөс өгүүлэгчийг өгүүлэх мөч хүртэл хугацаанд хийгдэж буй үйлийг заана.

Хэсэг 8

уул жиргрүү барсаар түрг бүгдэн үлтчсэн. Өтүгэн жир ул ороб. Арагш, тэргэш исээр (явуулсаар) инг (ийм) бунг үгүй. Өтүгэн ойс ул орсоор бангу (мөнкү) ил тоотоо ул ортчсон. Түрг бүгдэн такракаксан (уг мэдээг авсан), ачсийг тусыг өмшчсөн. Бир тотсоор (баталсаар) ачсийг өмшсөн. Анутган (урьдсан буюу урьдчилж чадсан).

Тайлбар. Үлтчсэн гэдэг нь өнгөрсний ирээдүй төсөөлөл цаг. Уг үйл өнгөрсөн цагт болсон ч тухайн

Хэсэг 9

учир ихдсэн (хүмүүжүүлсэн) хаанынх нь зовийн олмтон жир усу бартаг, коп эндээ, алах нь таг, уруултаг эндээ халсан (үлдсэн). Жир усу коп төрөө хуулиа зори зори оржээ. Тэнгэри зарлиг даган учир өзөм гойтм бар учир хаан ул ортсон, хаан ул ороб.

Хэсэг 10

Үгүй ичигнүй бүгдэнийг коп гоо ортм. Ичигнүй бүгдэнийг бая их айлтам. Жо бүгднийг хүс их айлтдм. Зөв үү зов мин дээ? Игд барах Түрг баглар бүгдэн бу энэ сэдэнг түрг /////// ороб. Ил тоот сугуныхан бү эндээ ортм. Англаб. Уул сэхэнг нь иймээ

Хэсэг 11

Бу эндээ орсон. Ингэ ингэ зов минь орсоор бангу ташигаа ортм. Ингор харуу билинг түрг амьтай бүгдэн, баг нар хүрэгмүй. Багларахуу ангилтчсэн маань б//////ч хаантай бичээсч гэл орсон. Бичиссэн манийнхаа зов минь сиймжээ (сийлжээ).

Хэсэг 12

Табхайч хаанынхан иж орохуу (илгээсэн) бичээсчийг итжээ (авжээ). Энгэр дэнжийн барих зарууд ортсон (бий болгосон). Ичин (авчирсан) ташийн дэнжийг бичээс орт ортм. Таш тогтоогдсон. Өнхөлцөги зов минь у///////а тотонго таги, бу энийг хару билинг бангу таш

Хэсэг 13

тогтоогдож б/////// ирсээр мэдгээ, ариг жирийг ирсээр ингэж ариг жирийг бангу таш тогтоогдож битисэн. Энийг хараб ингэж билинг уул таш///// дм. Бу битиг битигмүй.

Дүгнэлт:

Монголчууд сүүлийн мянган жилд анх удаа өвөг дээдсийнхээ үлдээсэн бүтэн, том, мөнхийн ухаан агуулсан хадны бичгийг харийхнаас анги сэргээв. Өгөөдөй хаан XIII зуунд Уйгур Бух хааны нэг талдаа хүннү бичиг нөгөө талдаа ханзаар бичсэн бичээсийг уйгур эрдэмтэн авчиран: “Тэд уг бичгийг огт уншиж чадсангүй”. Харин ханзыг нь Киданаас хүн авчиран уншуулжээ. Энэ тухай Рашид ал Адин “Ертөнцийг дарагч” номондоо өгүүлжээ. Уйгур Бух хааны уг бичиг хулгайд алдагдсан болно. Мануус мянган жилийн дараа бичгээ сэрээв. Үүнээс хойш түүнээс цааш манай өвөг дээдсийн бичээсийг харийнхан өөрийн дураар уншин дэлхийн хүмүүсийн толгойг эргүүлэх боломж хаагдана.

Хүннү-Монгол бичгийг сэрээхэд өнөөгийн Стамбулын турк хэлний мэдлэг огт хэрэггүй. Ихэнх монгол судлаачид ийм ташаа олголттой байна. Өнөөгийн турк хэл харинч садаа болно. Дараагийн дугаарт VII-VIII зуунд Түрг Тан илүүдийн хооронд үүссэн түүхэн нөхцөл байдалд хийсэн дүн шинжилгээг, мөн гадна нөхцөл байдалтай Билгэ хааны бичиг утга төгс нийцэж буйг хүргэнэ.