Билгэ хаан

Хэл, түүх археологи өгүүлсэн нийтлэл №34

Administrator

2018-05-09

1252 0

Изгүр буюу ижгүр. Өдгөө монгол хэл судлалын салбарт “язгур” гэдэг үг өвлөгдөн ирсэн ч язгур гэдгийг өдгөө хүртэл монголчууд буруу ойлгон иржээ. Угтаа дээд язгууртан гэдэг нь Ц.Дамдинсүрэнгийн зохиомол үг бөгөөд уг үг урьд байгаагүй гэдгийг эх сурвалжууд баталж байна. Харин хэлний салбарын язгур буюу зөв дуудлагаар изгүр гэдэг үг нь мянган жилийн өмнө байжээ. Уг үг Диван Лугатаар “иж гэдэг нь юмны дотор буй хэсгийг хэлнэ. Иж суз гэдэг нь дотор хадгалагдаж буй үг”. “Иж суз” гэдэг нь өдгөө “иж цэц” болно. Өдгөө иж бүрдэл гэдэг нь дотоод бүрдэл гэсэн утга болно. Гүр гэдэг нь Диван Лугатаар “кур-нийлүүлэх, цуглуулах” болно. Ижгүр гэдэг нь дотор үгнүүдийн нийлбэр. Ижгүр угтаа нийгмийн харилцаанд гарч буй ач холбогдолтой үйлийг тайлбарлан нэрэлж буйг хэрэг. Үүнийг харийнхан үл билэржүү. Гэр, адуу, өвс, гол, ус, уух, идэх гэх өдөр дутмын ахуйн утга изгүүрээр биш үгээр илэрхийлэгдэнэ. Изгүр хоорондоо тийн ялгалаар гүрэгдэхгүй. Изгүрийг салган үг болгож хоорондон уях нөхцөлдт тийн ялгал хэрэглэнэ. Тайлбар: бусхурур гэдэг нь “эзэнгүй бүхнийг нийлүүлж байна” гэсэн тогтсон утга агуулж буй изгүр болно. Изээр салгахаар бус+хур+ор буюу бусыг хурааж байна. Монголын нууц товчоонд “нэрийтжээ” уг изгүр нэр+итжээ гэсэн хоёр изээс бүрдэнэ. Энэ нь тогтсон төрийн хэллэг байжээ. Нэрэлжээ гэвэл үйл заасан үг болно.

Хэсэг 7

𐰖‏𐰤‏𐰃‏⁚‏𐰸‏𐰆‏𐰣‏𐰖‏𐰃‏𐰤‏𐱅‏𐰃‏𐰾‏𐰼‏ ‏𐱅‏𐰈‏𐰼‏𐰜‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰑‏𐰣‏⁚‏𐰈‏𐰠‏𐰾‏𐰚‏𐰏‏𐰦‏𐰀‏⁚‏𐰪‏𐰍‏𐰚‏𐰃‏𐰾‏𐰃‏⁚‏𐰨‏𐰀‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐱂‏𐰍‏𐰆‏𐰺‏𐰆‏𐰺‏⁚‏𐰼‏𐰢‏𐰾‏⁚‏𐰃‏𐰺‏𐰴‏𐰼‏𐰾‏𐰼‏ ‏𐰖‏𐰉‏𐰞‏𐰴‏⁚‏𐰍‏𐰃‏𐰋‏𐰃‏𐰼‏𐰈‏𐰼‏⁚‏𐰖‏𐰍‏𐰸‏‏𐰼‏𐰾‏𐰼‏⁚‏𐰓‏𐰏‏𐰈‏⁚‏𐰍‏𐰃‏𐰋‏𐰃‏𐰼‏𐰈‏𐰼‏⁚‏𐱅‏𐰃‏𐰯‏𐰨‏𐰀‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐱂‏𐰍‏𐰆‏𐰺‏𐰆‏𐰺‏ ‏𐰼‏𐰢‏𐰾‏⁚‏𐰋‏𐰃‏𐰠‏𐰏‏ ‏𐰋‏𐰃‏𐰠‏𐰢‏𐰕‏𐰚‏𐰃‏𐰾‏𐰃‏⁚‏𐰆‏𐰞‏𐰽‏𐰉‏𐰍‏⁚‏𐰞‏𐰯‏⁚‏𐰖‏𐰍‏𐰺‏𐰆‏⁚‏𐰉‏𐰺‏𐰯‏⁚‏𐰈‏𐰚‏𐱂‏𐰚‏𐰃‏𐱂‏𐰃‏⁚‏𐰈‏𐰠‏𐱅‏𐰏‏⁚‏

𐰖‏𐰤‏𐰃‏ йази. Тайлбарласан.

𐰸‏𐰆‏𐰣‏𐰖‏𐰃‏𐰤‏𐱅‏𐰃‏𐰾‏𐰼‏ конйантиср=кон+йанти+сар. Кон Диван Лугатаар “кон-очих”. “йан-буцах”. Конйантсаар-очин буцсаар. Очин буцатсаар гэхээр өнгөрсөн үргэлжилсэн төсөөлөлийн цаг болно.

𐰈‏𐰠‏𐰾‏𐰚‏𐰏‏𐰦‏𐰀‏ үлосхгнтэ=үл+сэхэгн+тэй. Тайлбарласан.

𐰪‏𐰍‏𐰚‏𐰃‏𐰾‏𐰃‏ найгкиси=найг+киси. Тайлбарласан.

𐰨‏𐰀‏ инжэ-ингэж.

𐰉‏𐰆‏𐱂‏𐰍‏𐰆‏𐰺‏𐰆‏𐰺‏ бушхурур=буш+хур+ур. Буш-бус. Сул хамаагүй. Эзэнгүй хүнийг бус гэнэ. Хур-хураах. Ур-байна. Үгээр салгахаар бусыг хурааж ор (байна). Изгүр учир бусхурор гээн бүгдийг хамт бичнэ.

𐰃‏𐰺‏𐰴‏𐰼‏𐰾‏𐰼 эрхрср=эрх+ор+соор. Тайлбарласан.

𐰖‏𐰉‏𐰞‏𐰴‏ йаблаг Диван Лугатаар “йаб йуб – заль мэх болно. Йубыг дангаар хэргэлдэггүй. Угсууд тэр энийг йублжээ гэдэг”. Өдгөө монголчуудын Йаблагтай Тэмцэх Газартай. Йаблаг-авлига болно. Монголын нууц товчоонд уг үг ороогүй болно. Ямар үг орсон тухай хожим өгүүлнэ.

𐰍‏𐰃‏𐰋‏𐰃‏𐰼‏𐰈‏𐰼‏ гибирүр=аги+бир+үр. Аги-даавуу, хувцас. Бир-барь өгөх гэсэн утга. Ур-байна. Агибирүра-аги өгүрнэ. Монголын нууц товчоонд өгүүлнэ гэдгийн одоо цаг өгүлэрүн гэдэгтэй адил.

𐰖‏𐰍‏𐰸‏‏𐰼‏𐰾‏𐰼‏ йагукрср=йагук+ор+соор. Йагүк –захук. Монголчууд зах зух гээн юмны хэсгийг өгүүлнэ. Захук гэдэг нь Тан улсын зах-хязгаар болох гэсэн утга. Йагукрср-Захук байсаар.

𐱅‏𐰃‏𐰯‏𐰨‏𐰀‏ тэпинжэ=тэ+п+ингэж. Тэ-хэл гэж ойлгож болно. Өдгөө монголчууд би чамд хэлсэн “тэ” гэдэг нь би чамд хэлсэн хэлсэн гэдэг утга. Өдгөө тийн ялгал гэдэг нь тэйн ялгал буюу хэлсний ялгал. Тэ гэдэг үндсээс тэ + л=тил буюу толь гэдэг үүссэн. Тийм үү гэдэг нь мань хэлсэн үү гэсэн утга болно. Тууль гэдэг үг нь угтаа толь гэсэн утга. П-өнгөрсөн цаг үүсгэгч өнөөгийн “В”, хэл+в=хэлэв. Уг нь В уянгат эгшигээс үүсдэг. Жишээ нь йанг-ван, коун-хөвүүн гэх мэт. Хэлэв биш хэлэб байх нь зөв. Тэпинжэ-хэлэвингэж.

𐰋‏𐰃‏𐰠‏𐰢‏𐰕‏𐰚‏𐰃‏𐰾‏𐰃‏ билмшкиси=бил+мш+киси. Бил үйл үг, ухаарал. Мш-үйл үгийг үгүйсэгсэн хэлбэр дээр тайлбарласан. Билмш-ухааралгүй. Мш-үгүйсэгсэн хэлбэр өнөөгийн монгол хэлэнд байдаг ч мянга жил толь бичиггүй явсан тул гээгдэж байна. Өдгөө “тоо тоймшгүй” гэдэг нь “тоо тоймш” буюу тоологдохгүй гэсэн утга. Мануус давхар үгүйсгэл нэмж байна. Болмжгүй бол боломшгүй гэх мэт.

𐰆‏𐰞‏𐰽‏𐰉‏𐰍‏ улзбг=уул+зобийг.

𐰞‏𐰯‏ лп=ал+п, ал-ол. Авах гэсэн утга. П-өнгөрсөн цаг үүсгэгч.

𐰖‏𐰍‏𐰺‏𐰆‏ йагру-захруу. Тан илийн захруу гэсэн утга.

𐰉‏𐰺‏𐰯‏ брб=бар+п, бар-очих. Бараалхах, бариа гэсэн үгс уг үйлийн үндсээс гаралтай. П-өнгөрсан цаг үүсгэгч.

𐰈‏𐰚‏𐱂‏𐰚‏𐰃‏𐱂‏𐰃‏ үгшкиси=үгш+киси, Диван Лугатаар “укуш нанг-олон гэсэн утга”, үгшкиси-олон ихэс.

Хэсэг 8

𐰆‏𐰞‏𐰘‏𐰼‏𐰏‏𐰼‏𐰈‏⁚‏𐰉‏𐰺‏𐰽‏𐰺‏⁚‏𐱅‏𐰈‏𐰼‏𐰜‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰑‏𐰣‏⁚‏𐰈‏𐰠‏𐱅‏𐰲‏𐰃‏𐰾‏𐰤‏⁚‏𐰈‏𐱅‏𐰈‏𐰜‏𐰤‏⁚‏𐰘‏𐰃‏𐰼‏⁚‏𐰆‏𐰞‏𐰺‏𐰯‏ ‏𐰺‏𐰴‏𐱂‏⁚‏𐱅‏𐰃‏𐰼‏𐰚‏𐱂‏⁚‏𐰃‏𐰽‏𐰺‏⁚‏𐰤‏𐰭‏𐰉‏𐰆‏𐰭‏𐰍‏𐰖‏𐰸 ‏‏𐰈‏𐱅‏𐰜‏𐰤‏⁚‏𐰘‏𐰃‏𐰜‏⁚‏𐰆‏𐰞‏𐰺‏𐰽‏𐰺‏⁚‏𐰋‏𐰭‏𐰏‏𐰈‏⁚‏𐰃‏𐰠‏𐱃‏𐰆‏𐱃‏𐰀‏⁚‏𐱅‏𐰈‏𐰼‏𐰜‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰑‏𐰣‏⁚‏𐱃‏𐰸‏𐰺‏𐰴‏𐰴‏𐰾‏𐰤‏𐰀‏𐰲‏𐰾‏𐰴‏⁚‏𐱃‏𐰆‏𐰽‏𐰴‏𐰈‏𐰢‏𐰕‏𐰾‏𐰤‏⁚‏𐰋‏𐰃‏𐰼‏⁚‏𐱃‏𐰆‏𐰑‏𐰽‏𐰺‏⁚‏𐰀‏𐰲‏𐰾‏𐰴‏⁚‏𐰈‏𐰢‏𐰕‏𐰾‏𐰤‏⁚‏𐰦‏𐰍‏𐰭‏𐰣‏

𐰆‏𐰞‏𐰘‏𐰼‏𐰏‏𐰼‏𐰈‏ улйиргрү=уул+жир+гру. Уул-тэр. Жир-газар. Гру-зүг чиг заагч. Улйиргрү-уул газар руу болно. Өдгөө монголчууд зүүн гар баруун гар гэдэг нь зүүнгрү цэргүүд, баруунгруу гэсэн утга болно. Яг энэ хэлбэрээр судрын чуулганд бичигдсэн болно.

𐰉‏𐰺‏𐰽‏𐰺‏ брср-барсаар, очсоор гэх мэт.

𐰈‏𐰠‏𐱅‏𐰲‏𐰃‏𐰾‏𐰤‏ үлтчисн=үл+т+чсэн. Үл-үх. Т-үйлт хэлбэр. Чсэн зөвхөн монголчуудад байдаг өнгөрсний төсөөлөл ирээдүй цагийн илэрхийлэл. Чи бээжин явсан бол алт авцсан (ав+цсан). Тэр тооны олимпиадад орсон бол түрүүлцсэн.

𐰺‏𐰴‏𐱂 ркш=арак+ш, арак-араг, модоор хийсэн хөнгөн сав. Аргал түүхэд хэргэлнэ. Араганд тээш хийж тэмээнд тохно. Араг+ш олон тоо.

𐱅‏𐰃‏𐰼‏𐰚‏𐱂‏ тэргш=тэрэг+ш, тэрэг ганц тоо тэрэгш олон тоо. Аркш тэргш гэдэг нь ачаа тээж буй цувааг хэлнэ.

𐰃‏𐰽‏𐰺‏ иср=и+ср. Явуулсаар.

𐰤‏𐰭‏𐰉‏𐰆‏𐰭‏𐰍‏𐰖‏𐰸 ннгбунггйог=нанг+бунгэг+үгүй. Нанг-ямар нэгэн. Бунгэг үгүй тайлбарлагдсан.

𐰋‏𐰭‏𐰏‏𐰈‏ бнггу-банггу, бангку-байнгын гэсэн утга. М Б зармин. Мангку-мөнхү-мөнх.

𐱃‏𐰸‏𐰺‏𐰴‏𐰴‏𐰾‏𐰤‏ такуркксн, Диван Лугатаар “такур - мэдээ хүргэх, авчирах”,

𐰀‏𐰲‏𐰾‏𐰴‏ ачск-ачисийг. Диван Лугатаар “ажиг-их удирдагчийн билэг”. Ачиг буюу ачи’и ганц тоо, ачис олон тоо. Өдгөө монголчуудыг ачийг хариулна гэдэг нь биет бэлгийг хариулна гэсэн үг. Төр засгийн ач гээн өгүүлэх нь зөв болно.

𐱃‏𐰆‏𐰽‏𐰴‏𐰈‏𐰢‏𐰕‏𐰾‏𐰤‏ тузкөмшсөн=тусыг+өм+шсөн. Диван Лугатаар “тусу-хэрэгтэй, эрүүлжүүлэх”. Өм-өв авна гэсэн утга. Өвлүүлэн, өвлөв гэдгийн “өв” үндэс. Өдгөө монголчууд бөхийг өм иржээ, өм авав гэдэг нь дээрээс өв иржээ. Өм авав, авхыгаа авав гэсэн утга болно. Шсөн гэдэг нь өнгөрсөн цагийн төсөөлөлийн ирээдүй цаг болно.

𐰋‏𐰃‏𐰼‏ бир-нэг.

𐱃‏𐰆‏𐰑‏𐰽‏𐰺‏ тодср=тод+ср, Диван Лугатаар “тот-батлан даах, батлах”. Тот – өвөг үг болно. Тодсоор-баталсаар.

𐰦‏𐰍‏𐰭‏𐰣‏ антугнхан=анту+гинхан. Диван Лугатаар “анут-урьдчилан бэлдэх”. “анутган – ажилдаа орход бэлэн хүн”. Эдгээр үгс нь өвөг үгс болно. Энэ үгийг туркууд мэдэхгүй. Анутганхан гэдэг нь урьдчилан бэлдсэн гэсэн утга болно.

Хэсэг 9

𐰈‏𐰲‏𐰈‏𐰤‏⁚‏𐰃‏𐰏‏𐰓‏𐰢‏𐱂‏⁚‏𐰴‏𐰍‏𐰣‏𐰭‏𐰣‏⁚‏𐰽‏𐰉‏𐰃‏𐰤‏⁚‏𐰞‏𐰢‏𐱃‏𐰃‏𐰤‏⁚‏𐰘‏𐰃‏𐰼‏𐰽‏𐰖‏𐰆‏⁚‏𐰉‏𐰺‏𐰑‏𐰍‏⁚‏𐰸‏𐰆‏𐰯‏𐰧‏𐰀‏⁚‏𐰞‏𐰴‏𐰧‏𐰍‏⁚‏𐰺‏𐰞‏𐱃‏𐰍‏⁚‏𐰧‏𐰀‏𐰴‏𐰞‏𐰢‏𐱂‏𐰃‏⁚‏𐰘‏𐰃‏𐰼‏ ‏𐰽‏𐰖‏𐰆‏⁚‏𐰸‏𐰆‏𐰯‏ ‏𐱃‏𐰆‏𐰺‏𐰆‏⁚‏𐰈‏𐰠‏𐰈‏⁚‏𐰖‏𐰆‏𐰺‏𐰖‏𐰆‏𐰺‏𐰼‏𐱅‏𐰏‏⁚‏𐱅‏𐰭‏𐰼‏𐰃‏⁚‏𐰖‏𐰺‏𐰞‏𐰴‏𐰑‏𐰸‏𐰃‏𐰤‏𐰈‏𐰲‏𐰈‏𐰤‏⁚‏𐰤‏𐰢‏ ‏𐰸‏𐰆‏𐱃‏𐰢‏⁚‏𐰉‏𐰺‏𐰈‏𐰲‏𐰈‏𐰤‏⁚‏𐰴‏𐰍‏𐰣‏⁚‏𐰆‏𐰞‏𐰺‏𐱃‏𐰢‏⁚‏𐰴‏𐰍‏𐰣‏⁚‏𐰆‏𐰞‏𐰺‏𐰯‏‏

𐰈‏𐰲‏𐰈‏𐰤‏ үчүн, угийн дуудлагаар учун. Өдгөө монгол хэлээр учир, зөв нь уч+ор буюу уч байна гэсэн утга.

𐰃‏𐰏‏𐰓‏𐰢‏𐱂‏ игдмш=игд+мш Диван Лугатаар “икит-хүмүүжүүлэх”, икитмш-хүмүүжүүлсэн. Икит энэ үгийг өдгөө монголчууд гээсэн. Туркууд уг үгийг үл гээв. Өдгөө монголчуудын “хүмүүжүүлэн” гэдэг үг угтаа хүн болгон гэсэн утга буюу оновчтой биш үг.

𐰴‏𐰍‏𐰣‏𐰭‏𐰣‏ кхннгн=К+хан+нынхан. К-ак буюу үзээр ик гэсэн утга. Акхан буюу их хаан болно. Их хаанынх нь гээн өдгөө монголчууд дуудна.

𐰽‏𐰉‏𐰃‏𐰤‏ збин-зобын тайлбарласан

𐰞‏𐰢‏𐱃‏𐰃‏𐰤‏ лмтин-алмтон-автан.

𐰉‏𐰺‏𐰑‏𐰍‏ брдг=бар+таг. Бар-явах энэ тухай өгүүлсэн. таг-үгүй. Өдгөө монголчууд харамсдаг гэдэг нь харахгүй байсан гэсэн утга. Таг гэдэг нь хаалт гэсэн утга.

𐰸‏𐰆‏𐰯‏𐰧‏𐰀‏ кодэндээ. Бүгд эндээ.

𐰞‏𐰴‏𐰧‏𐰍‏ лкнтг=алкн+таг, Диван Лугатаар “алкин-үхэх, зүйл дуусах”, алкин гэдэг нь алах гэдэг үйл үгнээс гарсан нэр үг. Таг-үгүй. Алахантаг гэдэг нь зүйл дууссангүй, үхсэнгүй, алга болсонгүй гэсэн утга. Алкан-гэдэг нь өвөг үг болно.

𐰺‏𐰞‏𐱃‏𐰍‏ урлтг=урл+таг Диван Лугатаар “урул-зодуул, цохиул”. Өдгөө монголчууд хэрүү уруул гэнэ. Урултаг гэдэг нь урулаагүй гэсэн утга болно.

𐰧‏𐰀‏𐰴‏𐰞‏𐰢‏𐱂‏𐰃‏ эндэклмши=эндээ+кал+мши, эндээ кал-үлдэх. Диван Лугатаар “кал-үлдэх”, энэ үгийг монголчууд өдөр болгон хэргэлдэг ч утгын мэдэхгүй байна. Нэгт үлдэх гэдэг үг маань өөрөө буруу үг. Дайнд яваад үлдэгсэд гэхээр үл-үхэх, тэг-үгүй буюу үхээгүй гэсэн утга. Өдгөө гал голомт гэдэг үгний гал – үлдэх гэсэн утга. Монголчууд гэзгээ огтлоод үлдсэн үсийг халимаг гэнэ. Халимаг-гэдэг нь хал-үлд буюу үлдмэг гэсэн утга. Хайлсан тосыг хайлмаг гэдэгтэй ижил болно. Эндэкалмши-эндээ калмши буюу эндээ үлдлээ гэсэн утга.

𐰘‏𐰃‏𐰼‏𐰽‏𐰖‏𐰆‏ йирзуй=жир+суй (сүй). Жир сүй буюу “газар ус”

𐱃‏𐰆‏𐰺‏𐰆‏ туру Диван Лугатаар ”туру-заншил”. Махмуд али Кашгари уг толийг бичиж байх үеэр баруун түргүүд тариалан ахуйтан болж байсан гэдгийг санах хэрэгтэй. Туру гэдэг үг мал ахуйд төр гэсэн утга агуулна.

𐰈‏𐰠‏𐰈‏ үлү-хууль.

𐰖‏𐰆‏𐰺‏𐰖‏𐰆‏𐰺‏𐰼‏𐱅‏𐰏‏ йорйорртг=йор+йор+р+тг. Йор-зори нэг үг болох тухай өгүүлсэн. зорь зорь гэдэг нь тал талруу явуулж явуулж, ор-байна буюу давтах утга. Йор йор ор тог гэдэг нь зори, зори байдаг гэсэн изгүр. Үгээр салгахаар зориж, зориж байсан болно.

𐰖‏𐰺‏𐰞‏𐰴‏𐰑‏𐰸‏𐰃‏𐰤 йарлагдкин=йарлаг+дакин, йарлаг-зарлиг нэг үг болно. Дакин-даган. Йарлагдкин-зарлигдаган.

𐰈‏𐰤‏𐰢‏ үзм. Өөрөө энэ үг Монголын нууц товчоонд “өзөн” гэж гарна.

𐰸‏𐰆‏𐱃‏𐰢‏ котм –коц м. Өнөөгийн хэлээр хийморь.

𐰉‏𐰺‏𐰈‏𐰲‏𐰈‏𐰤‏ брүчүн=бар үчүн. Бар-байгаа, үчүн-учир. Энэ хоёр үгний бүтэц өнөөгийн төв монгол хэлэнд сэлэгдэсэн байна.

Хэсэг 10

𐰖‏𐰸‏𐰲‏𐰃‏𐰍‏𐰪‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰑‏𐰣‏𐰍‏⁚‏𐰸‏𐰆‏𐰯‏⁚‏𐰸‏𐰆‏𐰉‏𐰺‏𐱃‏𐰑‏𐰢‏⁚‏𐰲‏𐰃‏𐰍‏𐰪‏𐰉‏𐰆‏𐰑‏𐰣‏𐰍‏⁚‏𐰉‏𐰖‏𐰴‏𐰃‏𐰡‏𐰢‏⁚‏𐰕‏𐰉‏𐰆‏𐰑‏𐰣‏𐰍‏⁚‏𐰜‏𐰈‏𐱂‏⁚‏𐰴‏𐰃‏𐰡‏𐰢‏⁚‏𐰕‏𐰆‏𐰉‏𐰆‏𐰽‏𐰉‏𐰢‏𐰑‏𐰀‏⁚‏𐰃‏𐰏‏𐰓‏𐰉‏𐰺‏𐰍‏𐰆‏⁚‏𐱅‏𐰈‏𐰼‏𐰜‏⁚‏𐰋‏𐰏‏𐰠‏𐰼‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰑‏𐰣‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰣‏𐰃‏⁚‏𐰾‏𐰃‏𐰓‏𐰭‏⁚‏𐱅‏𐰈‏𐰼‏𐰜‏????𐰼‏𐰯‏⁚‏𐰃‏𐰠‏𐱃‏𐰆‏𐱃‏𐰽‏𐰴‏𐰭‏𐰣‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰧‏𐰀‏⁚‏𐰆‏𐰺‏𐱃‏𐰢‏⁚‏𐰖‏𐰭‏𐰞‏𐰯‏⁚‏𐰈‏𐰠‏𐰾‏𐰚‏𐰭‏𐰤‏⁚‏𐰘‏𐰢‏𐰀‏⁚‏

𐰖‏𐰸‏𐰲‏𐰃‏𐰍‏𐰪‏ йокчигнүй=йок+ичигнүй. Йок-йүг буюу орчин цагийн үгүй. Диван Лугатаар “тулаанд бууж өгөх, дайсуны талд орох”. Ичиг гэдэг нь баригдсан цэргийг хэлнэ. Өдгөө монголчууд “ичсэн хүн илгэндээ нүүрээ нуун” гэдэг нь дайнд баатарлагаар үхэхийн оронд дайсанд ичигдсэн (бууж өгсөн) нэгэн өөрийнхэн ирхээр илгэндээ (алгандаа) нүүрээ нууна. Ичиг ичиг бөөвөө гээн шоолно. Йокчигнүй изгүр тул дангаараа утга юу ч үгүй дээр нь ичиг гэсэн утга. Ичиг мөртлөө том алба хашиж буй тухай түүхэн баримт олон бий.

𐰸‏𐰆‏𐰉‏𐰺‏𐱃‏𐰑‏𐰢‏ коб+ортдм, Диван Лугатаар “коб-хүч оруулах, батлах үг. Коб-ков болно. В – уянгат эгшигээр би болно. Гоа гэсэн утга. Ортдт-бий болгуулсан гэсэн утга. Кобртдм гэдэг нь гоа ортдм буюу сайн бий болгов гэсэн утга. Хэрэв орчин цагийн монгол хэлэнд үйлт хэлбэрийн Т хасаагүй байсан бол монголчууд шууд билрэх байв.

𐰉‏𐰖‏𐰴‏𐰃‏𐰡‏𐰢‏ байкилтм=бай+ик+айл+тм. Бай-манай бая гэсэн үндэс. Баялаг, баян гэдэг үг үүнээс бүтнэ. Ик-их. Айл гэдэг нь эзэмшил гэсэн нэр үг боловч уул үг нь эхэндээ үйл болно. Өдгөө эзэмшил гэдэг нь үг зүй талаасаа үйл үг болно. Байкилтм гэдэг нь изгүр учир нийлээд нэг утга заана. Үгээр задлахаар тийн ялгаллаар ангилагдана.

𐰕‏𐰉‏𐰆‏𐰑‏𐰣‏𐰍‏ жбоднг=жо+боднг. Жо нь жоохоны жо болно. Жоохон гэдэг үгний Х жийргэвч болно. Их дуудлага нь жон болно.

𐰜‏𐰈‏𐱂‏ күш Диван Лугатаар куса-хүс. Хүсэх.

𐰴‏𐰃‏𐰡‏𐰢‏ ик+айлтм.

𐰕‏𐰆‏𐰉‏𐰆‏𐰽‏𐰉‏𐰢‏𐰑‏𐰀‏ шобузобмдэ=шобу+зоб+ мдэ, шобу угийн дуудлага, зөвүү үзийн дуудлага. Зөв үү зобмдээ- миний зов зөв үү?

𐰃‏𐰏‏𐰓‏𐰉‏𐰺‏𐰍‏𐰆‏ игдбаругу. Хүмүүжигдэж ажгуу.

𐰉‏𐰆‏𐰣‏𐰃‏ бу+энэ

𐰾‏𐰃‏𐰓‏𐰭‏ сэдэнг, сэдэнг-ДЦ зармин. Сэцэнг гэж уншиж болно.

𐰘‏𐰢‏𐰀‏ йимэ-иймээ.

Хэсэг 11

𐰉‏𐰆‏𐰧‏𐰀‏⁚‏𐰆‏𐰺‏𐱃‏𐰢‏⁚‏𐰤‏𐰭‏𐰤‏𐰭‏⁚‏𐰽‏𐰉‏𐰢‏⁚‏𐰼‏𐰾‏𐰼‏⁚‏𐰋‏𐰭‏𐰏‏𐰈‏⁚‏𐱃‏𐱂‏𐰴‏𐰀‏⁚‏𐰆‏𐰺‏𐱃‏𐰢‏⁚‏𐰭‏𐰺‏𐰚‏𐰈‏𐰼‏𐰈‏⁚‏𐰋‏𐰃‏𐰠‏𐰭‏⁚‏𐱅‏𐰈‏𐰼‏𐰜‏⁚‏𐰢‏𐱃‏𐰃‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰑‏𐰣‏𐰋‏𐰏‏𐰠‏𐰼‏⁚‏𐰋‏𐰈‏𐰓‏𐰚‏𐰀‏⁚‏𐰚‏𐰈‏𐰼‏𐰏‏𐰢‏𐰀‏⁚‏𐰋‏𐰏‏𐰠‏𐰼‏𐰏‏𐰈‏⁚‏𐰖‏𐰭‏𐰡‏𐰲‏𐰃‏𐰾‏𐰃‏𐰕‏⁚‏𐰢‏𐰤‏𐰋‏????𐰲‏⁚‏𐰴‏𐰍‏𐰧‏𐰀‏⁚‏𐰋‏𐰓‏𐰕‏𐰲‏𐰃‏⁚‏𐰚‏𐰠‏𐰈‏𐰼‏𐱅‏𐰢‏⁚‏𐰋‏𐰓‏𐰕‏𐱅‏𐰢‏⁚‏𐰢‏𐰤‏𐰭‏⁚‏𐰽‏𐰉‏𐰢‏𐰣‏⁚‏𐰾‏𐰃‏𐰢‏𐰑‏𐰃‏⁚‏

𐰉‏𐰆‏𐰧‏𐰀‏ буэндээ=бу эндээ

𐰤‏𐰭‏𐰤‏𐰭‏ инг инг. Диван Лугатаар “йанг-загвар, үүнээс хэмжээ аван адил зүйлийг бий болгодог”. Йанг – загвар. Йанг угийн дуудлага ингэ үзийн дуудлага. Өдгөө монголчууд ингэж хий гээн загвар үзүүлдэг. Ингэ гэдэг нь загвар гэсэн утга болно. Диван Лүгат перс орсон баруун түргийн аялага дээр бичигдсэн толь. Перс ороогүй уйгур болсон их айл нутгийн түргүүд “ингэ” гээн одоо хүртэл өгүүлж байна.

𐱃‏𐱂‏𐰴‏𐰀‏ тшка-ташига чулуу.

𐰭‏𐰺‏𐰚‏𐰈‏𐰼‏𐰈‏ нгрхору=энгр+хоруу, энгэр хору-харах. Монголчууд нүдний хор арилав гээн нүдний харааг арилав гэнэ. Хорчин гэдэг нь харчин гэсэн үг.

𐰋‏𐰃‏𐰠‏𐰭‏ билнг-ухаанг.

𐰢‏𐱃‏𐰃‏ амьтай.

𐰚‏𐰈‏𐰼‏𐰏‏𐰢‏𐰀‏ хүргмай-хүрэгмэй, хүргэх гэдэг утга.

𐰋‏𐰏‏𐰠‏𐰼‏𐰏‏𐰈‏ бглргү, бэглэргү.

𐰖‏𐰭‏𐰡‏𐰲‏𐰃‏𐰾‏𐰃‏𐰕‏ йанглтчисэн=йангилт+чисэн, йангилт-ангилт үйлт хэлбэр.

𐰴‏𐰍‏𐰧‏𐰀‏ кхнта=ак+хан+тай, акхантай буюу хаантай.

𐰋‏𐰓‏𐰕‏𐰲‏𐰃‏ бдшчи=бидишчи. Бичээсч.

𐰚‏𐰠‏𐰈‏𐰼‏𐱅‏𐰢‏ глүртм=гл+үр+тм, гэл-кэл, ир гэсэн утга. Үр-ор байна, тм-өнгөрсөн цаг. Гэлүртэм-кэлортм буюу ирсэн байна. Өдгөө монголчууд түргэл гэдэг нь хурдан ир гэсэн утга. Диван Лугатаар тарк, тарк кал-хурдан ир. тарк кил- хурдан хий.

𐰋‏𐰓‏𐰕‏𐱅‏𐰢‏ бдштм-бидиштм. Бид –бич нэг, бидиш бичиш нэг бөгөөд бичиг гэдгийн олон тоо болно. Бидиш өдгөө монголчуудыг бичээс болно. Бдштм-бичээстм.

𐰢‏𐰤‏𐰭‏ мннг-мананга өдгөө монгол хэлээр манийнхаа.

𐰾‏𐰃‏𐰢‏𐰑‏𐰃‏ симди=сим-ди сийлжээ.

Хэсэг 12

𐱃‏𐰉‏𐰍‏𐰲‏⁚‏𐰴‏𐰍‏𐰣‏𐰭‏⁚‏𐰃‏𐰲‏𐰼‏𐰚‏𐰃‏⁚‏𐰋‏𐰓‏𐰕‏𐰲‏𐰃‏𐰏‏⁚‏𐰃‏𐱃‏𐰃‏⁚‏𐰭‏𐰺‏𐰑‏𐰨‏𐰃‏𐰍‏𐰉‏𐰺‏𐰴‏⁚‏𐰖‏𐰺‏𐱃‏𐰆‏𐰺‏𐱃‏𐰢‏⁚‏𐰃‏𐰲‏𐰃‏𐰤‏𐱃‏𐱂‏𐰃‏𐰤‏‏𐰑‏𐰨‏𐰃‏𐰍‏⁚‏𐰋‏𐰓‏𐰕‏⁚‏𐰆‏𐰺‏𐱃‏𐰆‏𐰺‏𐱃‏𐰢‏⁚‏𐱃‏𐱂‏𐱃‏𐰆‏𐰴‏𐰃‏𐱃‏𐰑‏𐰢‏⁚‏𐰚‏𐰈‏𐰭‏𐰠‏𐱅‏𐰚‏𐰃‏⁚‏𐰽𐰆‏𐰉‏𐰢‏𐰣‏⁚‏𐰆‏????𐰀‏⁚‏𐱃‏𐱃‏𐰃‏𐰭‏𐰀‏⁚‏𐱅‏𐰏‏𐰃‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰣‏𐰃‏⁚‏𐰚‏𐰈‏𐰼‏𐰈‏⁚‏𐰋‏𐰃‏𐰠‏𐰭‏⁚‏𐰋‏𐰭‏𐰏‏𐰈‏𐱃‏𐱂‏⁚‏

𐰃‏𐰲‏𐰼‏𐰚‏𐰃‏ ижрхи=иж+ир+хи, Диван Лугатаар “из-илгээх, очуулах” из-гэдэг Диван Лугаатын дуудлага. Түрг хэлийг араб бичигт оруулан кирилээр сэргээхээр гарсан дуудлагын зөрүү. Эх бичигт эч гэжээ. Эч-Оч нэг утга. Өдгөө монголчууд чи оч гэнэ. Оч+ор гэхээр очсон байгаа гэсэн утга. Үд гэдэг нь гэрэлтэй цаг хугацааг заана. Үд+ор буюу өдөр гэхээр үд байна гэсэн утга. Шөнө+ор буюу шөнөөр гээдэг нь шөнө байхаар гэсэн утга. Өдрөөр гэдэг бол шарилж үг, шөнөөрөөр гэсэнтэй адил утгатай болно. Очорхүү буюу эчирхүү гэдэг нь очоод байж байгаа гэж дамдинсүрэнгийн үйлсэн цагаар бууна.

𐰃‏𐱃‏𐰃‏ ити Диван Лугатаар ит-талархах, урам өгөх.

𐰭‏𐰺‏𐰑‏𐰨‏𐰃‏𐰍‏𐰉‏𐰺‏𐰴‏ энгэрднжигбрк=энгэр+дэнжийг+бариг, энгэр дэнж гээн өглөө гэгээ хамгийн түрүүлж тусах дэнжийг хэлнэ. Хөшөө цайдам яг ийм дэнж болно. Диван Лугатаар “ингэр-үүр. Гэгээ харанхуй нийлэх”. Бариг гэдэг нь хүний барих зүйл.

𐰖‏𐰺‏𐱃‏𐰆‏𐰺‏𐱃‏𐰢‏ йартортм=йарт+ортм, йар - зар нэг үг. Зарт – зарлигийн олон тоо. Ор үйл үг. Өдгөө монголчууд ор гэдэг үйл үгэнд үйл үг бүтээх Л дахин залгаж орол буюу урал гэдэг үг бүтээсэн нь мянга гаруй жил бүтэн толь бичиггүй байсаны гор. Ортм-урлтм буюу урлажээ. Йартортм – зарлигууд уралжээ.

𐰃‏𐰲‏𐰃‏𐰤‏𐱃‏𐱂‏𐰃‏𐰤‏‏𐰑‏𐰨‏𐰃‏𐰍‏ эчинтшиндэнжиг=эчин+ташин+дэнжийг, эчин-авчирсан (тайлбарлсан), таш – чулуу, энэ үгийг мануус гээсэн өвөг үг, турк казаакууд гээгээгүй болно. Ичин 1124 улан-быть соединенным.

𐰆‏𐰺‏𐱃‏𐰆‏𐰺‏𐱃‏𐰢‏ ортортм=орт+ортм, ор-бие болго гэсэн утга. Орт гэхээр хэн нэгнээр бий болгуулав гэсэн утга. Ортортм гэдэг нь изгүр бөгөөд бий болгуулсан байв гэсэн утга. Өдгөө монголчуудын үйлийн цаг буруу хийгдсэн тул хадны бичиг Монголын нууц товчооноос зөрнө. Шинэ дүрмээр шинэ үйлийн цаг бий болгосны гор болов уу.

𐱃‏𐱂‏𐱃‏𐰆‏𐰴‏𐰃‏𐱃‏𐰑‏𐰢‏ тштокитдм=таш+токи+т+дм, токи-тох болно. Өдгөө монголчууд тохтой гэдэг нь босго гэсэн утга. Хэн нэгнээр тохуулахыг тогтой гэнэ. Тэгэхээр ташийг өөрөө тохоогүй тогтоолгосон болно. Таштокитдм гэдэг нь ташийг тохтоолой гэсэн утга. Изгүр өөрөө тийн ялгалаар хувирахгүй бие даасан утга болно.

𐰚‏𐰈‏𐰭‏𐰠‏𐱅‏𐰚‏𐰃‏ хүнгэлткий, эхний х авиаг дуудахгүй байж болно. Үнглдэг буюу өнхөлцөг гэж өдгөө зүрхийг монголчууд өгүүлнэ. Ц Д зармих тул цөг-дэг нэг болно. Диван Лугатаар “кунгул-зүрх”. Их айл нутгийн хэлээр “өнхөл” болно. Мөн зүрх гэдэг үг Диван Лугатаар “йурак-зүрк”. Й З зармин. Тэгэхээр их айл нутгийн мануус зүрх, өнхөлцөг гээн өгүүлсээр байна. Хүнгэлтэги-өнхөлцөги нэг үг болно.

𐱃‏𐱃‏𐰃‏𐰭‏𐰀‏ ттинга – өгүүлбэр балархай тул энэ удаа уг үгний сэргээлтийг үл хийв.

𐱅‏𐰏‏𐰃‏ тги-өгүүлбэр балархай тул энэ удаа уг үгний сэргээлийг үл хийв.

𐰚‏𐰈‏𐰼‏𐰈‏ хүрү, хориг. Диван Лугатаар куриг-удирдагчдын (мөн бусдыг) нуувч, далдлага. Ямар ва аглага (зэлүүд) газрыг нэрлэнэ. хүрү-хүрү’ү буюу жийргэвч “Г” аван хорогу буюу хориг болно.

Хэсэг 13

𐱃‏𐰸‏𐰃‏𐱃‏𐰑‏𐰢‏⁚‏𐰉‏???⁚‏𐰼‏𐰾‏𐰼‏⁚𐰢‏𐱃‏𐰴‏𐰀‏⁚‏𐰼‏𐰃‏𐰏‏𐰘‏𐰼‏𐱅‏𐰀‏⁚‏𐰃‏𐰼‏𐰾‏𐰼‏𐰨‏𐰀‏⁚‏𐰼‏𐰏‏𐰘‏𐰼‏𐱅‏𐰀‏⁚‏𐰋‏𐰭‏𐰏‏𐰈‏𐱃‏𐱂‏⁚‏𐱃‏𐰸‏𐰃‏𐱃‏𐰑‏𐰢‏⁚‏𐰋‏𐰃‏𐱅‏𐰃‏𐰓‏𐰢‏⁚‏𐰣‏𐰃‏𐰚‏𐰈‏𐰼‏𐰯‏⁚‏𐰨‏𐰀‏⁚‏𐰋‏𐰃‏𐰠‏𐰭‏⁚‏𐰆‏𐰞‏𐱃‏𐱂‏??????𐰑‏𐰢‏⁚‏𐰉‏𐰆‏𐰋‏𐰃‏𐱅‏𐰏‏⁚‏𐰋‏𐰃‏𐱅‏𐰏‏𐰢‏𐰀‏⁚‏𐱃‏𐰃‏𐰾‏𐰃‏⁚‏𐰖‏𐰆‏𐰞‏𐰍‏𐱅‏

𐱃‏𐰸‏𐰃‏𐱃‏𐰑‏𐰢‏ ткитдм=туки+т+дм. Диван Лугатаар “тука-хийгдсэн, дуусгагдсан байх. Хангалттай байх. Энэ үг мөн эсрэг утгатай”. Тугай гэдэг нь хийгдсэн гэсэн утгатай бол “Мандтугай” гэдэг нь мандагдсан байх гэсэн утга болно. МНТ-69: Мөнхлөг эцэг Тэ Сэцэн дээр Тэмүүжнийг авхаар ирэх зуур Тэ Сэцэн өгүлэрүн: “ кота коубен моролку бөгөөс одтугай, үзэжү өтөр иртүгэй” гээжүү. Одоо мануус Хүннү бичиг, Диван Лугатын тусламжтайгаар баримжаалж биш онож биширч байна. Од тугай ир түгэй гэдэг нь “оч” “ир” гэсэн үйлдлийг өтөр түргэн үйлдэж дуусга гэсэн санаа. Мөн Гүег хааны тамагны сүүлийн үгс “биширтүгэй” “айтугай” гэдэг нь эхэлж хангалттай, дуустал нь бишир (билир, ойлго), дараа нь хангалттай, дуустал нь ай (өгүүл, тараа) гэсэн утга болно. Хааны зарилгыг эхэлж заавал юун тухай өгүүлж буйг ойлго, дараа нь хэрэгжүүл гэсэн ухаан юм. Тамган дээр буй төгсгөлийн гол хоёр изгүр огт мэргэн ухаан биш амьдралын шаардлага болно. Ийм олон ил, гүрнийг хур болгосон Их монгол улсын зарлиг нь буруу уншигдвал Их улсаа яахан удирдах билээ. Зарим монгол хэл, түүхийн профессорууд биширтүгэй гэдгийг шүтэн бишир, айтугай гэдгийг айдастай бай гэсэн утгаар тайлбарлаж байгаа нь тэдний удирдлага болон хэлний ойлголт таван настай хүүхдийн түвшинд байна гээн дүгнэгдэж байна. Тугай гэдэг үгийг Махмуд али Кашгари эсрэг утгатай гэдэг нь “эхэл” гэсэн утгыг агуулж буй тухай өгүүлжээ. Т-үйлт хэлбэр. Ткитдм-гэдэг нь тукатдм буюу “тугайтжээ” гэсэн утга.

𐰢‏𐱃‏𐰴‏𐰀‏ мэдэгээ

𐰼‏𐰃‏𐰏‏𐰘‏𐰼‏𐱅‏𐰀‏ аригжиргээ – ариг жирийхээ. Диван Лугатаар “ариг-цэвэр, ариг”. Йир-жир. Аригжиргээ-ариг жирийхээ.

𐰣‏𐰃‏𐰚‏𐰈‏𐰼‏𐰯‏ нэхүрп, энийг хураб. Нэ-эний. Диван Лугатаар “цогцлон босгох”. Өдгөө монгол хэлэнд гэрээ хураа гэдэгт бүх юмыг байр байранд нь тавь гэсэн утга гарна.

𐰉‏𐰆‏𐰋‏𐰃‏𐱅‏𐰏‏ бубитг-энэ битиг.

𐰋‏𐰃‏𐱅‏𐰏‏𐰢‏𐰀‏ битгмэй-бичээмүй.

𐱃‏𐰃‏𐰾‏𐰃‏ тиси-атиси. Т Ч зармин. Атиси-ачис болно. Өдгөө өвөрмонголчууд төрсөн эрэгтэй дүүгийг хүүг ач гэнэ.

𐰖‏𐰆‏𐰞‏𐰍‏𐱅‏ йолгт. Бүтнээр йолгтэхэн буюу Золо’о тэхэн болно. Зол – жол нэг үг болно. Хаагуур зорчих нь жол болно. Юун дээгүүр зорчих нь зам болно.

Дүгнэлт: Хүннү-монгол хэлний хос сувгийн мөн чанар, зүй тогтолыг мэдсэний үндсэн дээр Билгэ хааны хадны бичиг буюу “Бага бичиг” гээн дэлхийд алдаршсан хадны цогц бичгийн үгсийн санг бүрэн эхээр нь сэрээн тогтоов. Билгэ хааны бичигт буй үгийн 95 хувийг Махмуд али Кашгарийн толь бичгээр сэрээв. Уг бичгийг судалч байсан байгаа харийн судлаачид бүгд Махмуд али Кашгарийн Диван Лугатыг ашигладаг. Диван Лугат тольтой ажиллахаар харийхны алдаа ил тод харагдаж байна. Тэд хэлийг мэдэхгүй туд логик дүгнэлт гарган, түүнийгээ үнэн гээн төөрөгдөжээ. Логик дүгнэлт сайн ч уг бичигт хэлийг нь мэдэхгүйчүүд олон логик дүгнэлт гаргана. Хэлээ мэдэж буй нэг нь байгаа бичгийг байгаагаар нь уншина. Билгэ хааны уг бичигт ганц ч араб, перс үг үгүй. Уг бичигт өнөөгийн мануусын хэргэлж буй үгс, өвөг үгс болон изгүрүүд байна. Өнөөгийн монголчуудын хэрэглэж буй зарим үгний утга эхээсээ хэр даялсныг Билгэ хааны бичиг хэлж өгч байна. Дараагийн дугаарт уг бичгийг өгүүлбэр өгүүлбэрээр нь тайлбарлана. Манай монголчуудын үгсийн сан баян, газар нутгийн аялага олон тул уншигч та бүхнийг өөрийн мэдэх зүйлээ бага гэлтгүй хуваалцахыг Сэргэлэн Интернашионал Экспедишионы хамт олон уриалж байна.

Хурган овогт Сэрээнэндагвын Сэргэлэн