ОХОР ОЮУ ХАЛААЛТ

Их зохиолчийн орхиж гэдэг үгийг изээр нь (утгаар нь) салгах юм бол хүннү хэлнээс ирсэн ор -байна , хиж –үүгүйгээр гэсэн утга. Тэгэхээр Өсөхөөс сурсан үндсэн хэл байлгахгүйгээр болшгүй соёл мөн гэсэн утгыг зохиолч хүргэв. Их зохиолч болохгүй гэдэг одоо цагийн үйлийн оронд болшгүй гэдэг ирэх цагийн үйлийг хэрэглэв. Орхиж гэдэг үгийг мартаж гэдэг үгээр сүүлд сольсон нь үндсэн хэлээсээ гэр бүлийн хэл рүү орж буй шинж. Их зохиолчийн маань шүлэг агуй юм, хэлийг гэмтээхээс өмнө урлагдсан учир өнөө бидэнд маш үнэтэй сурвалж болно.

ХҮННҮ БИЧГЭЭ ТАЙЛАХ ӨВӨГДӨӨС НАДАД ҮЛДЭЭСЭН ӨГӨГДӨЛ

Өгөгдөл 1:

Мань орос сургуульд орос цагаан толгой үзсэн. Дөрөвдүгээр ангид монгол цагаан толгой үзэв. Долгор багш Р үсгий Эр гэж авиалахад ангиараа инээж их загнуулав. Орос багш Р үсгийг Ре гэж авиалуулдаг байсны учир. Хожим энэ явдал манай гийгүүлэгч бүр авиа тээтэг гэдгийг маньд ухааруулав.

Өгөгдөл 2:

Бид манай-миний, гатлан-гэтлэн, шөвөг-шовог, дүгээр-дугаар, овог-өвөг, зуд-зүд, жам-жим, андуурав-эндүүрэв гэж өгүүлдэг. Миний сурсан гадаад хэлүүдэд ийм зүйл байсангүй. Манай хэлний мөн чанар болох хатуу зөөлний хос суваг эндээс гаралтай. Манай хэлэнд славян, латин хэлэнд байдаг цохилт (өргөлт) үгүй. Цохилтийг нь сольчиход тэд үгээ ойлгохгүй. Жишээ: не’бо гэж дуудахад ямарч орос тэнгэр гэж ойлгоно. Небо’ ингэж дуудхад ямарч орос ойлгохгүй. Дундчууд (хятадууд) үндсэн дөрвөн хөгөөр ойлголцоно. Бид хатуу зөөлөн хоёр сувгаарай ойлголцдог.

Өгөгдөл 3:

Гадаадад сурч байхад чех, вьетнам найзууд монголчууд шуг шиг гэж ярьж байна гэж шоолов. Хожим манай хэлний мөн чанар болох дуудлага шилжилт эндээс гаралтай. Үд + ор (байхад) = өдөр, хавар + ор = хавраар, шөн + ор = шөнөөр, зун + ор = зунаар ингэж арын ор гэдэг үг гол үгээ даган хатуу зөөлөн хэлбэрт шилжинэ Өдөр – үд байхад буюу гэрэлтэй байхад, зунаар – зун байхад гэсэн утга.

Өгөгдөл 4:

Манай өвөг дээдэс үр хүүхдээ бичиг үсэг гарахаас өмнө үгнээс үг болгох тухай, үгийг зөв дуудах тухай, зөв өгүүлэх тухай буюу хэлний зүй тогтолыг зааж сургаж ирсэн. Өнөөг хүртэл сүүг бүлдэггүй самардаг, айраг хутгадаггүй бүлдэг гэх мэт зөв үгийг зөв нөхцөлд хэрэглэхийг хүүхдүүд эмээ өвөө, аав, ээжээсээ суралцсаар ирсэн. Өнөөдөр сургуулийн өмнөх насны хүүхдүүдэд үндсэн хэлний мөн чанар, зүй тогтол суусан гэж ойлгож болно.

Сургуульд ороод …..? Аливаа хэлний мөн чанар, зүй тогтол (зөв тогтол) бичиг үсэг бий болохоос өмнө үүссэн. Бичиг үсэг хэрэглэхийн тулд сонгосон бичиг- тэмдэгтийн системийг өөрийн хэлний мөн чанар, зүй тогтолд засан нийлүүлэн. Дараа нь дундын тохироо буюу дүрэм боловсруулна. Бичиг үсэгтэй болсоноор дүрэмтэй болно. Дүрэм хэлний мөн чанар зүй тогтолд захирагдана.

Дүрэмнээс хэл бий болохгүй.

Хос суваг буюу хатуу зөөлөн сувагууд манай хэлний мөн чанар:

Күлтээхэний бичээсээс: алдг Илддэг – алддаг хоёр бол угтаа нэг үг. Эндүүрсэн – андуурсан гэдэгтэй адил. Гол, зөөлөн “Ил“ (улс) үгний араас гүрэх (залгах) ямарч үг зөөлөн хэлбэрт шилжинэ. Дүрмийн дагуу “Илээ илддэг” гэнэ. Гол, хатуу “Хаан” үгний араас гүрэх ямарч үг хатуу хэлбэрт шилжинэ. Хаанаа алддаг гэнэ. Хаанаа илддэг гэвэл дүрэм бус болно.

Өдгөө бид Хур Гүр гэж дуудана. Хатуу зөөлөн хэлбэрт байгаа нэг үг. Хурааж хурааж цуглуулав. Гүрийж гүрийж цуглуулав. Утга нэг. Горигүй хургүй (хураах авах зүйлгүй) нэг утга. Хадны бичээс, Нууц Товчооны тухай нийтлэлдээ дэлгэрэнгүй өгүүлнэ.

Язгуур буюу изгүрийн тухай.

“Из буюу Иж гэж дуудна. Үгийн дотрох далд утга”. Бидэнд ирсэн хамгийн өвөг тольноос (Махумуд ал Кашгари Диван Лугат ат- Турк. Дэлгэрэнгүйг хожим хүргэнэ) хүргэв. Изгүр (язгуур) гэдэг нь хоёр болон түүнээс дээш изүүдийг гүрэн нэг үг болгохыг хэлнэ. Хаан + алдадаг буюу хааналдадаг. Үд + ор = өдөр гэх мэт. Өнөөдөр монголчууд хэлсэн үгнийхээ эзэн байгаарай гэдэг нь үгнийхээ изийг таниарай гэсэн үг. Хүннү бичиг бол изгүр (язгуур) бичиг болно.

Чингис каану узай ор дээрэ тэнгэри эсэ заяту төрөксөн Бөртө Чоно ажуй. гэргий инү Гоай марал ажай. Тэнгис гэтэлжу ирэбэ.

Үндсэн хэлээр бичсэн дээрх өгүүлэлүүдээс узай ор – оос бусдын монголчууд ойлгох байх. Узай ор гэдэг нь буюу өнө эрт байсан гэсэн үг. Уг өгүүлбэрийн утга: Чингис хааны эрт дээр ор ( узай ор) Бөртө чоно ажуй гэргий , Гоа марал ажуй. Ямар Бөртө чоно, Гоа марал? дээрээ тэнгэрээсээ заяатай төрсөн Бөртө чоно гэргий Гоо марал. Хадны бичээсээр узай хөх тэнгри буюу өнө эртний хөх тэнгэр буюу эрт дээрийн ачит аавм болно.

Кирил бичгийг засаж авсан бол дуудлага зөрөхгүй байсан. Манай сэдэвтэй хамаатай нь Бөртө чоно ажуй Гоа марал ажай хэсэг болно. Яагаад Бөртө чоно ажай, Гоа марал ажуй гэж бичээгүйн дуудлага шилжих мөн чанарыг баримталсанд оршино. Өнөөдөр кирил тэмдэгтээр манай миний хоёрын хооронд а и , дугаар дүгээр хоёрын хооронд а у болон э ү эгшигүүдийн зөрүү байна. Хатуу, зөөлөн гийгүүлэгч дээр суурилсан системтэй Хүннү тэмдэгтээр зуун хувийн зөрүүтэй бичигдэхийг та харна уу гэх мэт ийм жишээ олон байгаа. Харийн судлаачдын толгойд ийм зүйл орохгүй ингэж сэтгэхгүй. Хос суваг Истамбулын Турк, Азербайжан, Узбек, Кыркызүүдэд байхгүй. Зөвхөн өнөөгийн монголчуудад, Нууц товчоонд, Хүннү бичээсүүдэд байна. В.Барьтолдын (нийтлэл гурав) өгүүлсэнийг “Сэргэлэн интернэйшнл экспедишн” цаашид ч баталсаар байх болно.

Үндсэн хэлээр манай авгай, миний ээж гэж өгүүлэх нь зөв. Олон тоогоор мануусийн авгай нар, минүүсийн ээж нэр болно. Нэгдүгээр хоёрдугаар гэдэгтэй адил. Хос сувгийн давуу тал нь үгийн утгыг сэргээхэд оршино: овог- өвөг, ах – их, ягш = йагаш-йигэс (газар йигэс болжээ). Йагшийн тал- йигээсийн буюу өдгөө хэлээр сайхан тал болно. Манай хэлний мөн чанарыг мэдэхгүйгээр хэн ч, хэзээ ч Хүннү-монгол бичээс болон Нууц товчоог сэргээж үл чадна.

УЛ СОЛИГДОХООР БҮХ СУУРИНД ӨӨРЧЛӨЛТ ОРДОГ

Infrastructure буюу Ул бүтэц ( утга үгүй дэд бүтэц – ийг үл хэрэглэв).

Хорин жилийн өмнөөс гар утас дэлгэрсэнээр утсан утас цөөрөн алга болов. Хот хоорондын холбооны салбарууд үгүй болов. Интернэт бий болсоор нүүр тулсан харилцаанаас төрөл бүрийн сошиал харилцаа руу шилжив. Хар зам тавигдсанаар шороон замын дагуу хоолны гэрүүд алга болж хоолны тохилог газрууд бий болсоор. Унтаж байсан эх бичиг, эх хэл сэрсээр түүх, археологи, монгол судлал, орчин цагийн монгол хэлний сууринд өөрчлөлт орох нь жам ёсны зүйл болов. Олон жилээр суурь үнэн гэж байгаа зарим тунхаг шороон замын хоолны гэр шиг үгүй болно. Бүх насаараа зүтгэн бий болгосон зарим бүтээл хуучин холбооны салбарууд шиг түүх болно. Хамгийн том гэгдэж байгаа зарим эрдэмтэн, тэдгээрийн зарим суурь бүтээл утсан утас шиг алга болно. Нэг талаас бөөн бухимдал бөөн эмгэнэл. Нөгөө талаас хойч үедээ бүтэн түүхээ, маргаан будлиангүй газар усаа, үндсэн баримтлалаа, гэмтээгүй эх хэл, эх бичгээ өвлүүлэх боломж юм. Энэ бүх өөрчлөлтийг “Сэргэлэн интернэйшнл экспедишн” хийгээд байгаа юм биш ээ. Эх бичиг эх хэлний учир болно. Ул солигдохоор суурь чичирнэ.

Монголын маргааш монгол гэр бүлүүдийн холбоод биш монгол үндэстэн байхын төлөө энэхүү нийтлэлийг бичив.