Билгэ хааны бичиг Уншигч, дагагч нарынхаа хүсэлтээр Орхон голын энгэр дэнж дээр бүй хос хадан дээр сийлэгдэн мөнхөржүү бичээсээс “бага бичгийн” сэргээлтийг бүтнээр нь хүргэх болно.
Изгүр үгний тайлбар
Нийт давхардсан тоогоор 331 үг Бага бичигт байна. Мөн турк хэлэнд уг үгс байгаа байхгүй тухай өгүүлнэ. Турк хэл гэдгийг өнөөгийн Стамбулын хэл буюу персиж арабжсан турк хэл буюу ПА турк хэл гэж ойлгож болно.
Хэсэг 1
𐱅𐰭𐰼𐰃𐱅𐰏⁚𐱅𐰭𐰼𐰃𐰓𐰀⁚𐰉𐰆𐰞𐰢𐱂⁚𐱅𐰈𐰼𐰜⁚𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀𐰴𐰍𐰣⁚𐰉𐰆𐱅𐰓𐰚𐰀⁚𐰆𐰞𐰺𐱃𐰢⁚𐰽𐰉𐰢𐰣⁚𐱅𐰈𐰚𐱅𐰃⁚𐰾𐰃𐰓𐰏𐰠⁚𐰆𐰞𐰖𐰆⁚𐰃𐰤𐰘𐰏𐰈𐰤𐰢⁚𐰆𐰍𐰞𐰣𐰢⁚𐰋𐰃𐰼𐰚𐰃⁚𐰆𐰍𐱂𐰢𐰉𐰆𐰑𐰣𐰢⁚𐰋𐰃𐰼𐰘𐰀⁚𐱂𐰑𐰡𐱃𐰋𐰏𐰠𐰼⁚𐰘𐰃𐰺𐰖𐰀⁚𐱃𐰺𐰴𐱃⁚𐰉𐰆𐰖𐰺𐰸⁚𐰋𐰏𐰠𐰼⁚𐰆𐱃𐰕𐱅𐰭𐰼𐰃𐱅𐰏 тэнгритэг=тэнгри+тэг, Тэнгри баяр. (тайлбар хүргэнэ). Диван лугатаар 
“такин-баяр жаргал эдлэх. Угсууд энэ үгэнд дургүй”. Өдгөө мануус тэнгэр тахина гэдэг нь тэнгэр баярлуулан гэсэн утга. Тахи гэдэг нь нэр үг болно. Тэнгри тахи гэдэг нь тэнгри баяр гэсэн утга болно. Тахина – энэ үйл үг турк хэлэнд байхгүй.
𐱅𐰭𐰼𐰃𐰓𐰀 тэнгридэ, хаана тэнгэрдээ.
𐰉𐰆𐰞𐰢𐱂 болмш=бол+мш, бол-бол, мш-өнгөрсөн гэрчгүй цаг. Өгүүлэгч өгүүлж буй зүйлээ гэрчилж хараагүй ч мэдээжийн зүйл гээн дотроо гүн итгэлтэй байх хэлбэр. Орчин цагийн монгол хэлэнд “хармс”, “боломж”, “сэтгэмж”. Бол уг үг их айл нутгийн түргүүдийн хэрэглээ байжээ. Бол гэдэг үг Диван Лугатад байхгүй, турк хэлэнд байхгүй.
𐱅𐰈𐰼𐰜 түрг.
𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀 билгэ. Ухаан, эрдэмтэй
𐰴𐰍𐰣 хаан.
𐰉𐰆𐱅𐰓𐰚𐰀 бүөдгө=бү+өдгө. Бү-энэ, уг үгийг монголчууд “мөн” буюу “мө” гэдгээр хэргэлдэг. (тайлбар хүргэнэ). Өдгө-өдгөө үзийн дуудлага, одоогоо буюу одоо угийн дуудлага. Өдгөө, одоогоо гэсэн үгнүүд турк хэлэнд байхгүй.
𐰆𐰞𐰺𐱃𐰢 улортм=ул+ор+тм, ул суурийн ул. Хожим монголчууд хааныг сууринд суув гээн өгүүлдэг болсон. Тэр үед ул+ортм буюу ул бий болгов гэж байжээ. Тм-дуусан өнгөрсөн цаг. Өдгөө баруун монголчууд тм-жм гээн өгүүлнэ. Монголын нууц товчоонд “см” гэж илэрхийлэгдэнэ. Т С зармин. Ул-энэ нэр үг турк хэлэнд байхгүй.
𐰽𐰉𐰢𐰣 зобмн=зов + мань, зов гэдэг нь өөрт буй хамгийн чухал үгс.
хэн нэгний асуултанд хариулах ээлж.
Өдгөө монголчууд чи миний зовлон ойлгохгүй байна (зовлонг ойлгож болдог юм байна), хүний зовлонг мэдэхгүй байна (хүний зовлонг мэдэж болдог юм байна). Мань- миний-манай. Хүүмань, аавмань гээн өдгөө монголчууд өгүүлнэ. Зоб, саб эдгээр үгс турк хэлэнд байхгүй.
𐱅𐰈𐰚𐱅𐰃 тогтой. Диван Лугатаар 
тукат – “дуусгах”. Өдгөө монголчууд наад ажлаа тогтож хий гэнэ. Хүний хэлснийг сайн тогтоо гэдэг. Тогтой энэ үг турк хэлэнд байхгүй.
𐰾𐰃𐰓𐰏𐰠 сэдгэл (үйл үг). Өдгөө монголчууд сэтгэл гээн өгүүлнэ. Чийргэвч “Г” –г сугалхаар сэдэл гэсэн үйл үг болно (тайлбар хүргэнэ). Сэд,сэдэл гэсэн үгс турк хэлэнд байхгүй.
𐰆𐰞𐰖𐰆 ул+үе, ул гэдэг нь бүх юмны гол гэсэн утга. Ул дээр суурь тогтоно. Хожим сууринд суув гэдэг болов. Үе гэдэг залга гэсэн утгах. Үе залгамж гээн монголчууд өдгөө нэг үгийг хоёр үгээр илэрхийлсээр л байна. Үе үелэн гэсэн үгс турк хэлэнд байхгүй.
𐰃𐰤𐰘𐰏𐰈𐰤𐰢 инайнунм=инайг+ун+м, инайг нь инаг буюу янаг болно. Санаа нийлсэн хүнийг инаг болов гэнэ. “Жувейни Ертөнцийг дарагч”. Ун олон тооны дагвар. Аран=ар+н. М-миний маний гэсэн утга. Аавм аав минь адил болно. Инаг, янаг энэ үгс турк хэлэнд байхгүй.
𐰆𐰍𐰞𐰣𐰢 угл+ун+м, угл – уугуул. Өдгөө нутгийн уугуул гэдэг нь нутгий хүү гэсэн утга. Ун-олон тоо үүсгэгч. М-мани мини гэсэн утга.
𐰋𐰃𐰼𐰚𐰃 бирэй, урд зүг. Өдгөө монголчууд угийн дуудлагаар баруй буюу баруун гээн дуудна (зүг чигийн тухай тайлбар хүргэнэ). Бирэй буюу бараа энэ зүг турк хэлэнд байхгүй.
𐰆𐰍𐱂𐰢 угшм. Диван Лугатаар 
угуш-угш. Өдгөө угш гэдэг нь хэн нэгний үр удам болно.
𐱂𐰑𐰡𐱃𐰋𐰏𐰠𐰼 ашдаптбэглэр=ашд+апт+бэг+,лэр. Ашд,апт овгын нэр, бэг-овгын ахлагч буюу өдгөө монголчууд баг, багын дарга гээн хэрэглэж байна, лар-олон тооны дагвар, өдгөө монголчууд нар гээн хэрэглэж байна. Баг гэдэг үг турк хэлэнд байхгүй.
𐰘𐰃𐰺𐰖𐰀 йирой, буюу ойруу хойд зүг. Ой, ойс гэсэн үгс турк хэлэнд байхгүй.
𐱃𐰺𐰴𐱃 таргат овгийн нэр.
𐰉𐰆𐰖𐰺𐰸 буйрк-овгийн нэр.
𐰋𐰏𐰠𐰼 бглр=бэг+лэр, бэг овгийн ахлагч өдгөө монголчууд баг, багийн дарга гээн хэрэглэнэ. Диван Лугатаар 
бак-эзэн. Баг гэдэг үг турк хэлэнд байхгүй.
𐰆𐱃𐰕 утс-гуч тоо (Киданы үеэр тоо сольсон тухай өгүүлсэн болно).
Хэсэг 2
𐱃𐰸𐰆𐰕𐰆𐰍𐰕⁚𐰋𐰏𐰠𐰼𐰃𐰉𐰆𐰑𐰣𐰃⁚𐰉𐰆𐰽𐰉𐰢𐰤⁚𐰓𐰏𐰈𐱅𐰃⁚𐰾𐰃𐰓⁚𐰴𐱃𐰍𐰑𐰃⁚𐱅𐰃𐰭𐰞𐰀⁚𐰃𐰠𐰏𐰼𐰈⁚𐰚𐰈𐰤⁚𐱃𐰆𐰍𐰽𐰴𐰀⁚𐰋𐰃𐰼𐰏𐰼𐰈⁚𐰚𐰈𐰤⁚𐰆𐰺𐱃𐰆𐰾𐰃𐰭𐰺𐰆⁚𐰆𐰸𐰺𐰃𐰍𐰺𐰆⁚𐰚𐰈𐰤⁚𐰉𐱃𐰾𐰶𐰃𐰭𐰀⁚𐰘𐰃𐰺𐰍𐰺𐰆⁚𐱅𐰈𐰤⁚𐰆𐰺𐱃𐰆𐰾𐰃𐰭𐰺𐰆⁚𐰧𐰀⁚𐰃𐰲𐰼𐰚𐰀⁚𐰉𐰆𐰑𐰣⁚𐰸𐰆𐰯⁚𐰢???𐰀⁚𐰉𐰆𐰑𐰣⁚𐱃𐰸𐰆𐰕𐰆𐰍𐰕 тогсугс=тогс+угс. Тогс-ес, угс овгийн нэр.
𐰋𐰏𐰠𐰼𐰃𐰉𐰆𐰑𐰣𐰃 бглрэбоднэ=бэглэрэ+бодно уриалан дуудах хэлбэр.
𐰉𐰆𐰽𐰉𐰢𐰤 бузбмн=бу+зоб+мн. Бу-мөн, зоб-зов, мн-маань
𐰓𐰏𐰈𐱅𐰃 дгути-дагутай. Өнөөгийн монгол хэлээр дахиад буюу дахижи болно. Зөв нь дахуж болно.
𐰾𐰃𐰓 сид-сэд. Сэд-турк хэлэнд байхгүй.
𐰴𐱃𐰍𐰑𐰃 актагди-акитагда. Өнөөгийн монгол хэлээр ахитж болно. Диван Лугатаар 
ката- ахиж гэсэн утга болно. Ката-аката буюу өдгөө акиад гэсэн үг болно. Акагтда энэ үгний жийргэвч Г авхаар акатда буюу акатж. Өдгөө монголчууд “акатж” тэгэхгүй, тэгнэ гээнэ өгүүлнэ. Үгийг “хатуу” сонсох боломжгүй. Өдгөө монголчууд би чамд хатуу сануулсан, хатуу хэлсэн гэдэг нь угтаа ката хэлсэн, ката сануулсан буюу дахин хэлсэн, дахин сануулсан гэсэн утга болно. Диван Лугат Я.Цэвэлийн толийн хооронд мянган жил болжээ. Хэрэв өөр толь бичиг байсан бол утга ингэж даялахгүй байсан.
𐱅𐰃𐰭𐰞𐰀 тэнглэ-сонс. Диван Лугатаар 
тингла-сонсох. Энэ үг монгол хэлнээс олдоогүй байна. Түргэ хэлээр dinlemek. Монгол хэлэнд үг сонсдоггүй нөхрийг тэнэглэ гэнэ.
𐰃𐰠𐰏𐰼𐰈 илгрү зүг. Нар ил гарах зүг болно. Турк хэлэнд уг үг байхгүй.
𐰚𐰈𐰤 күн-нар. Уг үгийг өнөөгийн монголчууд киданы үед нар гэдэг үгээр солив. Турк хэлэнд байгаа.
𐱃𐰆𐰍𐰽𐰴𐰀 тугсугуй=туг+сугуй. Диван Лугатаар 
туг-хөөрөх. Өдгөө монголчууд түг гээн хөлгүй зүйл дээш хөөрхийг хэлнэ. Од түгэх, тоос түгэх. Сугуй – яг одоо хийх үйлдлийг заана. Т С зармих учир тугай сугай нэг утга болно. Өдгөө монголчууд эхэл гэдэг үгээр орлуулж буй нь учир дутагдалтай. Эх байгаа бүхнийг эхлүүлнэ гэнэ. Киног эхнээс нь үзэхийн тулд эхлүүлж болно. Харин эх байхгүй зүйлд тугай сугай гэнэ. Тугай сугай – турк хэлэнд байхгүй.
𐰋𐰃𐰼𐰏𐰼𐰈 биргрү баруун зүгрүү буюу баруугру.
𐰆𐰺𐱃𐰆𐰾𐰃𐰭𐰺𐰆 уртушнгрү=уртушин+гру. Урту гэдэг нь өндөрийг заана. Диван Лугатаар 
“юмний гол дундыг заана”. “Урту эр-дунд насны эр”. Өдгөө монголчууд уртаашин буюу уртааш нь гэдэг нь өндрөөшин гэсэн утга. Монголын нууц товчоон 106: “урту тугаан сацура би” гэжээ. Гру-очих чиг заана. Урту-энэ үг турк хэлэнд байхгүй.
𐰉𐱃𐰾𐰶𐰃𐰭𐰀 бтскингэ=бату+аскинга, бату-төгс дуус гэсэн утга. Диван Лугатаар 
“шингэх (нар), усанд живэх, алга болох (хараанаас алга болох бүх зүйл)” . Өдгөө монголчууд уг үгний утгыг ташаа мэднэ. Аскинга гэдэг нь шөнө, бүрэнхий гэсэн монгол үг (баруун монголчууд мэднэ).
𐰘𐰃𐰺𐰍𐰺𐰆 ойргру-ойруу. Жийргэвч Г-г гээж болно.
𐱅𐰈𐰤 түн-шөнө. Диван Лугатаар 
түн-шөнө. Т Ш зармин. Өдгөө монголчууд шөнө түн гээн хоёулангаар нь өгүүлнэ. Түн- турк хэлэнд байхгүй, туркээр “gece” гэнэ.
𐰧𐰀 эндэ-эндээ. Эндээ-энэ үг турк хэлэнд байхгүй.
𐰃𐰲𐰼𐰚𐰀 ижрхэ=иж+өр+эхэ. Иж үзийн дуудлага-Аж угийн дуудлага. Өдгөө монгол хэлээр амьдрах гэсэн утга. Өр – ор байх гэсэн утгатай үйл үг. Эхэ – өнгөрснөөс өгүүлэх хүртэл хугацааг заах дагавар. Иж өрөхү - аж ороху гэсэн утга ба аж амьдрах гэж болно. Диван Лугатаар 
”ажун - хорвоо, бу ажун гэдэг нь Жигил толиор “газрын амьдрал”. Ажун=аж+он болно. Монголын нууц товчооны 172: “…аж бир (нэг), үхүжү бир (нэг) яахан хагацахуу тэд” гээн Чингис хаан өгүүлжээ. Аж – энэ үг турк хэлэнд байхгүй.
𐰸𐰆𐰯 коп-бүхэл гэсэн утга. Энэ үг Монголын нууц товчоо 83: “…копчин кү’ү (хүн) алтапа”. Копчин-бүхэл бүтэн. Коп-энэ үг турк толинд үгүй.
Хэсэг 3
𐰸𐰆𐰯⁚𐰃𐱅𐰓𐰢⁚𐰆𐰞𐰢𐱃𐰃𐰪𐰍𐰖𐰸⁚𐱅𐰈𐰼𐰜⁚𐰴𐰍𐰣⁚𐰈𐱅𐰜𐰤𐰘𐰃𐱂⁚𐰆𐰞𐰺𐰽𐰺⁚𐰃𐰠𐱅𐰀⁚𐰉𐰆𐰭𐰖𐰸⁚𐰃𐰠𐰏𐰼𐰈⁚𐱂𐰦𐰆𐰭⁚𐰖𐰕𐰃𐰴𐰀𐱅𐰏𐰃⁚𐰾𐰈𐰠𐰓𐰢⁚𐱃𐰞𐰣𐰖𐰴𐰀⁚𐰚𐰃𐰲𐰏⁚𐱅𐰏𐰢𐰓𐰢⁚𐰋𐰃𐰼𐰏𐰼⁚𐱃𐰸𐰆𐰕⁚𐰼𐰾𐰤𐰚𐰀⁚𐱅𐰈𐰯𐰈𐱅𐰚𐰀⁚𐰚𐰃𐰲𐰏⁚𐱅𐰏𐰢𐰓𐰢⁚𐰸𐰆𐰺𐰃𐰍𐰺𐰆⁚𐰘𐰨𐰈𐰈𐰏⁚𐰃𐱅𐰓𐰢 итдм. Диван Лугат. 
“ит – амжилттай дуусгах”. Дм – өнгөрсөн цаг. Итдм-Цэгцлэх, эмхлэх гэсэн утга. Ит-уг үг турк толинд үгүй.
𐰆𐰞𐰢𐱃𐰃 улмтай- ултай (дээр тайлбарлав).
𐰪𐰍𐰖𐰸 найг үгүй. Найг энэ үг Диван Лугатад орсонгүй. Монголын нууц товчоо 82: “…найтагтан ажу’у”. Мөн найтан гэж оржээ. Өгүүлбэрүүдийн агуулгаас үзэхэд найг гэдэг нь хорон санаалах гэсэн утга болж байна. Найг киси гэхээр хорон санаат хүн гэсэн утга болно.
𐱅𐰈𐰼𐰜 түрг.
𐰴𐰍𐰣 кхн-кахан.
𐰈𐱅𐰜𐰤𐰘𐰃𐱂 өтгнойс=өтүгэн+ойс. Өтүгэн ойс.
𐰆𐰞𐰺𐰽𐰺 улрср=ул+ор+соор улаа бий болгосоор.
𐰃𐰠𐱅𐰀 илтэ. Ил-гүрэн, илтээ-гүрэндээ.
𐰉𐰆𐰭𐰖𐰸 бунгйог=бунг+йог, бунг үгүй. Бунг уг үг Диван Лугатад байхгүй. Хадны бичгийн агуулгаас хүнд байдал гэсэн утгатай. Б М зармин. Бич-мич, болор-молор, буян-муян нэг утга болно. Монголын нууц товчоонд бунг-мунг гэж гарснаар бүх зүйл байрандаа оров. МНТ-92: Боорчи өгүлэрүн: “ Би сайн нөхөр чамайг мунгтажу айсу гээн, сайн нөхөрөө туса болсу гээн нөхөцөжү ирэбэ би.” Тэмүүжин адуугаа алдан мунг байх үеэр (айсу) Боорчи сайн гээн тусалжээ. Бунг үгүй гэдэг нь “зовлон” үгүй гэсэн утга болно. Бунг-уг үг турк толинд үгүй.
𐰃𐰠𐰏𐰼𐰈 илгрү зүг. Наран ургах зүг болно.
𐰖𐰕𐰃𐰴𐰀𐱅𐰏𐰃 айз их таг. Йаз-йазам хөндий. Айзам тал гэсэн утга. Диван Лугатаар 
“йази-задгай тал”. Айз буюу айзам-энэ үг турк толинд байхгүй.
𐱂𐰦𐰆𐰭 шандунг- газрын нэр.
𐰾𐰈𐰠𐰓𐰢 сүлдм=сү+ил+дм. Диван Лугатаар 
Сү-цэрэг. Өдгөө монголчууд “сүйд” болло, сүйрүүлэв, сүйтгэв, суу ухаан гэдэг нь бүгд сү буюу цэргийн хийсэн үйл болно. Монголын нууц товчоо 153: “дайсун хүн…”. Дайсун=дай+сун. Сун-гэдэг нь цэрэг гэсэн үг буюу “сү”болно. Дай гэдэг нь ямар гэсэн асуултанд хариулна. Дай уг үндсэнд үйл үг бүтээх Л зайлгахаар дайл гэсэн үйл үг бүтнэ. Дайл буюу дайдах “сүүг” XIII зуунд “дайсун” гэдэг байжээ. Су, сү-үгс турк толинд үгүй. Ил- илгээх гэдэг монгол үг.
𐱃𐰞𐰣𐰖𐰴𐰀 тлнайка- дайлахаа. Далай.
𐰚𐰃𐰲𐰏 кижиг-хэсэг, Диван Лугатаар 
“кизиг- далайн эрэг, суваг голын эрэг, мөн ямар зүйлийн эрмэг. Аяга кизиг-аягны амсар”. Махмуд али Кашгари маш тодорхой өгүүлж байна. “Кизиг” бол “хэсэг”. Хэсэг – уг үг турк толинд үгүй.
𐱅𐰏𐰢𐰓𐰢 тгмдм-төгмдөм. Дөхөж очив. Дөхөмдм.
𐰋𐰃𐰼𐰏𐰼 биргрү баруун зүгрүү буюу баруугру.
𐱃𐰸𐰆𐰕 тогс-ес. Өдгөө монголчууд төгс гэнэ.
𐰼𐰾𐰤𐰚𐰀 рснкэ-ирсинкэ - газрын нэр. Ирсинкэ үзийн дуудлага. Аршанка угийн дуудлага.
𐱅𐰈𐰯𐰈𐱅𐰚𐰀 түпүткэ-төвдийхээ, улсын нэр.
𐱅𐰏𐰢𐰓𐰢 тгмдм-төгмдөм. Дөхөж очив. Дөхөмдм.
𐰸𐰆𐰺𐰃𐰍𐰺𐰆 коригру=кори+гру, кори-хори өдгөө баруун зүг болно.
𐰘𐰨𐰈𐰈𐰏 йенчүүг. Йенч-сувд. Уг үгийг монголчууд киданы үед сольсон болов уу. Үенч- голын нэр.
Хэсэг 4
𐰚𐰲𐰀⁚𐱅𐰢𐰼𐰴𐰯𐰍𐰴𐰀⁚𐱅𐰏𐰃⁚𐰾𐰈𐰠𐰓𐰢 𐰘𐰃𐰺𐰍𐰺𐰆⁚𐰘𐰼𐰉𐰖𐰺𐰸𐰆⁚𐰘𐰃𐰼𐰃𐰭𐰀⁚𐱅𐰏𐰃⁚𐰾𐰈𐰠𐰓𐰢⁚𐰉𐰆𐰨𐰀⁚𐰘𐰃𐰼⁚𐱅𐰏𐰃⁚𐰖𐰆𐰺𐱃𐰑𐰢⁚𐰈𐱅𐰜𐰤⁚𐰘𐰃𐱂𐰑𐰀⁚𐰘𐰃𐰏⁚𐰖𐰓𐰃𐰖𐰸⁚𐰼𐰢𐰾⁚𐰃𐰠𐱃𐰆𐱃𐰽𐰴⁚𐰘𐰃𐰼⁚𐰈𐱅𐰜𐰤⁚𐰘𐰃𐱂𐰼𐰢𐱂⁚𐰉𐰆𐰘𐰃𐰼𐰓𐰀⁚𐰆𐰞𐰺𐰯⁚𐱃𐰉𐰍𐰲⁚𐰉𐰆𐰑𐰣⁚𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀⁚𐰚𐰲𐰀 кча-кача. Диван Лугатаар 
“каж – гатлах”. Өдгөө монголчууд гол гатал гэнэ. Т Ч зармин. Гат – кач үйл үг ба нэг утга. Монголчууд удаан жилээр толь бичиггүй байсан тул үйл үгийг дахин үйл болгох алдаа орчин цагийн монгол хэлэнд түгээмэл байна. Гат гээд үйл үгэнд үйл үг бий болгох “Л” залган гатал гээн шинэ үйл үг бий болгох нь буруу.
𐱅𐰢𐰼𐰴𐰯𐰍𐰴𐰀 тмркпгка=тмр+капг+ка, тмр=тэмэр буюу төмөр. Кпг=кабка буюу хаалга. Кабка уг үгний “б” уянгат эгшиг бий болгодог. Хааг гэхээр монголчууд ойлгоно. Кабкийхаа буюу хаалгийхаа гэсэн үг болно.
𐱅𐰏𐰃 тги- тэги. Угийн дуудлагаар “таг” болно. Бүх төрлийн газрыг хэлнэ.
𐰾𐰈𐰠𐰓𐰢 сүлдм=сү+ил+дм. Тайлбарласан.
𐰘𐰃𐰺𐰍𐰺𐰆 ойргру-ойруу. Жийргэвч Г-г гээж болно.
𐰘𐰼𐰉𐰖𐰺𐰸𐰆 йирбаргу-овгийн нэр.
𐰘𐰃𐰼𐰃𐰭𐰀 йирингэ-өнөөгийн оронгой гол буюу Бурятийн Иволгийнский, Сэлэнгийский район.
𐱅𐰏𐰃 тги- тэги. Угийн дуудлагаар “таг” болно. Бүх төрлийн газрыг хэлнэ.
𐰉𐰆𐰨𐰀 бунчэ. Өнөөгийн монгол хэлээр “мөн ингэч”
𐰘𐰃𐰼 ийр буюу жир. Жир гэдэг нь газар гэсэн үг. Жирийн хүн гэдэг нь газрын хүн гэсэн утга болно. Газар=к+жир буюу их жир гэсэн утга агуулна.
𐰖𐰆𐰺𐱃𐰑𐰢 йортдм-зорьтдм. Зорьсон гэсэн утга болно. Монголын нууц товчоонд “йор” гэж оров.
𐰈𐱅𐰜𐰤 өткн-өтүкэн. Уулын нэр.
𐰘𐰃𐱂𐰑𐰀 йэсдээ-ойсдоо.
𐰘𐰃𐰏 йэг-өэг. Энэ үгийг монголчууд сэтгэл өег гэх мэт өгүүлнэ. Өег гэж юу гэсэн үг вэ? Я.Цэвэлийн толиор “нүнжигтэй, шимтэй, тэжээлтэй, өег хоол. Цатгалан, шунахай биш” гэжээ. Диван Лугатаар 
“йиг-бүх юм нэг доор цугларуулах”. Диван Лугат, Я.Цэвэлийн толийг нийлүүлэхээр бүх хэрэгтэй юм нэг доор цуглархаар өэг гэдэг байжээ.
𐰖𐰓𐰃𐰖𐰸 йадиүгүй=йади+үгүй. Йади гэдэг нь яд буюу ядуу болно. Ядуу гэдэг нь малгүй гэсэн утга. Ядуу үгүй гэдэг нь малгуйдэл үгүй гэсэн утга.
𐰼𐰢𐰾 ормс=ор+мс. Байсан.
𐰃𐰠𐱃𐰆𐱃𐰽𐰴 илтотшк=ил+тот+сугу, ил-гүрэн, тот-тогт гэдэг нь тогтоон барих гэсэн утга. Диван Лугатаар 
“тут-барих, авах” Сугу-эхэл гэсэн утга. илтотсугу-ил тогт сугуй буюу ил тогтож эхлэх гэсэн утга болно.
𐰉𐰆𐰘𐰃𐰼𐰓𐰀 бужирдэ=бу+жир+дээ, бу-мөн буюу энэ. Энэ жирдээ буюу энэ газардаа.
𐰆𐰞𐰺𐰯 улрп=ул+ор+п. Ул-суурь. Ор-бий болгох. П-өнгөрсөн цагийн “В” дагавар.
𐱃𐰉𐰍𐰲 тбхч-табхайч. Тан илийг ингэж нэрлэж байв.
𐰋𐰃𐰼𐰠𐰀 бирлэ=бир+ил, Диван Лугатаар 
“бир-нэг”, “Л” үйл үг бүтээх дагвар. Нэгэл буюу хамтаар гэсэн утга болно.
Хэсэг 5
𐱅𐰈𐰕𐰠𐱅𐰢⁚𐰞𐱃𐰆𐰣⁚𐰚𐰺𐰢𐱂⁚𐰃𐰾𐰏𐱅𐰃⁚𐰸𐰆𐱃𐰖⁚𐰉𐰆𐰭𐰽𐰕⁚𐰨𐰀𐰋𐰃𐰼𐰈𐰼⁚𐱃𐰉𐰍𐰲⁚𐰉𐰆𐰑𐰣⁚𐰽𐰉𐰃𐰾𐰈𐰲𐰃𐰏⁚𐰍𐰃𐰾𐰃⁚𐰘𐰃𐰢𐱂𐰴⁚𐰼𐰢𐰾⁚𐰾𐰈𐰲𐰃𐰏⁚𐰽𐰉𐰣⁚𐰘𐰢𐱂𐰴⁚𐰍𐰃𐰤⁚𐰺𐰯⁚𐰃𐰺𐰴𐰉𐰆𐰑𐰣𐰍⁚𐰨𐰀𐰖𐰍𐰆𐱃𐰃𐰼⁚𐰼𐰢𐰾⁚𐰖𐰍𐰺𐰆⁚𐰸𐰆𐰧𐰸𐰑𐰀⁚𐰚𐰃𐰾𐰼𐰀⁚𐰪𐰍𐰋𐰃𐰠𐰏⁚𐰧𐰈𐰘𐰈𐰼⁚𐰼𐰢𐰾⁚𐱅𐰈𐰕𐰠𐱅𐰢 түшлтм=түш+л+тм. Диван Лугатаар 
туш-ямар нэгэн зүйлийн өмнө, ямар нэгэн зүйлийн эсрэг байрших. Өдгөө монголчууд тууш буюу тушаа гээн хавь орчинг хэлнэ. Эх утга нь Диван Лугатад байжуу. 
тушлаа-урд талд байх. Түшлтм-урд талд байсан гэсэн утга болно.
Тууш-энэ үг турк толинд үгүй.
𐰞𐱃𐰆𐰣 лтун-алтун
𐰚𐰺𐰢𐱂 кумш-мөнгө.
𐰃𐰾𐰏𐱅𐰃 эсигтэй-ашигтай
𐰸𐰆𐱃𐰖 котой-гоотой. Өдгөө монголчууд гоц гойтой гэнэ.
𐰉𐰆𐰭𐰽𐰕 бунгшз=бунг+шиз. Бунг-зовлонг тайлбарласан. Шиз-үгүйгээр. Гал усанд басаж болохгүй. бас-толгой. Саж-үгүйгээр. Гал усанд басаж (бас-толгой) болохгүй гэдэг нь гал усанд толгойгүйгээр болохгүй гэсэн утга. Гал усанд заавал урьдаар бодож бай гэсэн утга болно. Бунгшиз – зовлонгүйгээр.
𐰨𐰀𐰋𐰃𐰼𐰈𐰼 ингэж бирур. Ингэж бар-өгөх, ор байна.
𐰽𐰉𐰃 зоби-зов.
𐰾𐰈𐰲𐰃𐰏 сүжиг. Диван Лугатаар 
“сужик-ямарваа амттай буюу таатай зүйл”. Сүжиг-сүсэг-сүзэг нэг үг бөгөөд сүүлийн дал гаруй жилд уг үгэнд сөрөг утга оруулав. Сүжиг гэдэг нь итгэх гэсэн утга болно. Харин итгэ гэдэг үгийн эх утга өөр болох тухай хожим өгүүлнэ.
𐰍𐰃𐰾𐰃 киси буюу акиси. Ганц тоо акин. Диван Лугатаар “хөвөн-цаасан бөс”. Даавуу болно.
𐰘𐰃𐰢𐱂𐰴 иймшг=йим+шиг, 
йумшаг-ямар ва зөөлөн зүйл.
𐰃𐰺𐰴𐰉𐰆𐰑𐰣𐰍 иркбоднг=ирк+боднг, ирк-эрх. Бүрэн эрхт элчин сайд гэж өдгөө өгүүлнэ. Бодн-бүгдэн буюу үндэстэн гэсэн утга. “Эрхбүгдэнийг” гэсэн утга болно. Диван Лугатаар 
”арк-эрх, тушаал биелүүлэх”. Өдгөө монголчууд бүрэн эрхт гэдэг нь бусад илээс ангид гэсэн утга. Иркбодн гэдэг нь эрх бодн болно. Эрх – энэ үг турк тольд үгүй.
𐰨𐰀𐰖𐰍𐰆𐱃𐰃𐰼 ингжйагутир=ингэж + йаху+тир (Causative). Йаху-заху буюу зах. Диван Лугатаар 
“йака-зах”. Дээлний зах. Й З зармин.Зори-йори гэх мэт. Диван Лугатад 
“йак йук гээн хоолны үлдэгдлийг хэлнэ”. Йак йук – зах зух. Өдгөө монголчууд юмны зах зухыг мэдэх гээнэ өгүүлнэ. Өдгөө монголчууд баруун зах хязгаар, зүүн зах хязгаар гээн улсынхаа зах тагийг өгүүлнэ. Ингэж захутир-гэдэг нь ингэж зах болгож байв гэсэн үйл үг болно. Тан ил өөрийн зах болгож буй тухай өгүүлж байна.
𐰖𐰍𐰺𐰆 йагру-зах руу
𐰸𐰆𐰧𐰸𐰑𐰀 контокдо =кон + т + к + до. Диван Лугатаар 
“кун-нутаглах. Бодон конжээ. Бодон нүүж очсоны дараа нутаглажээ”. Өдгөө баруун монголчууд хонжээ гээн нутаглахыг өгүүлнэ. Контокдо-хондогдоо.
𐰚𐰃𐰾𐰼𐰀 гисра-ихэсэрэ . энэ үг онтоо ахисаар гэсэн утга.
𐰪𐰍𐰋𐰃𐰠𐰏 найгбилг- тайлбарласан.
𐰧𐰈𐰘𐰈𐰼 үнтүйүр = үнтү+йүр, 
“унат-дэмжих өөхшүүлэх”. 
“йурук-утга тайлбарлах”. Йурук – зурук нэг үг. Зурук-зуру’у жийргэвч К авч болно. Зуру’у - зурхай хэлний зүй тогтолоор нэг үг болно. Зурхай гэдэг нь юмны утгыг тайлбарлана гэсэн утга болно. Үнтү-гээгдсэн өвөг үг.
Хэсэг 6
𐰓𐰏𐰈⁚𐰋𐰃𐰠𐰏𐰀⁚𐰚𐰃𐰾𐰃𐰏⁚𐰓𐰏𐰈⁚𐰞𐰯𐰚𐰃𐰾𐰃𐰏⁚𐰖𐰆𐰺𐱃𐰢𐰕⁚𐰼𐰢𐰾⁚𐰋𐰃𐰼𐰚𐰃𐰾𐰃⁚𐰖𐰭𐰞𐰽𐰺⁚𐰆𐰍𐱂𐰃⁚𐰉𐰆𐰑𐰣𐰃⁚𐰋𐰃𐰾𐰜𐰃𐰭𐰀⁚𐱅𐰏𐰃⁚𐰶𐰃𐰑𐰢𐰕⁚𐰼𐰢𐱂⁚𐰾𐰈𐰠𐰃𐰏⁚𐰽𐰉𐰃𐰭𐰀⁚𐰘𐰢𐱂𐰴⁚𐰍𐰃𐰾𐰃𐰭𐰀⁚𐰺𐱃𐰆𐰺𐰃⁚𐰜𐰈𐰾⁚𐱅𐰈𐰼𐰜⁚𐰉𐰆𐰑𐰣⁚𐰈𐰠𐱅𐰏⁚𐱅𐰈𐰼𐰜⁚𐰉𐰆𐰑𐰣⁚𐰈𐰠𐰾𐰚𐰭⁚𐰋𐰼𐰘𐰀⁚𐰲𐰆𐰍𐰖⁚𐰘𐰃𐱂⁚𐱅𐰈𐰏𐰠𐱅𐰤𐰓𐰏𐰈 дгу-эд го, сайн эд. Диван Лугатаар 
хийсэн зүйл, сайн давуу мэт. Эд-хамгийн сайн. Адку ад -сайн хийсэн эд.
𐰚𐰃𐰾𐰃𐰏 кисиг-ихэсийг. Хүмүүсийг.
𐰞𐰯𐰚𐰃𐰾𐰃𐰏 лбкисиг=лб+кисиг, лб-алб-зоригтой. Кисиг-хүмүүсийг. Диван Лугатаар 
“алба-зоригтой”. Алб гэдэг нь эх утга. Өдгөө мануусын хэрэглэж буй зориг үгний үндэс зорь болно. Зорих зүйлтэй хүнийг сүүлдээ зоригтой гэх болжээ. Өдгөө монголчууд алба хашина гэдэг нь зоригтой хашина гэсэн утга. Мянган жил толь бичиг үгүйгээс үгний утга даялж байна.
𐰖𐰆𐰺𐱃𐰢𐰕 йортмш=йор+т+мш. Йор-зорь. Т-үйлт хэлбэр, мш-үгүйсгэсэн дагвар. Йортмш буюу зортмш гэдэг нь эс зорүйүлав гэсэн утга. Өдгөө монголчууд тоо тоймшгүй гэдэг нь тоймш=тоо+мш тоологдохгүй гэсэн утга. Монголчууд давхар үгүйсгэл оруулж байна.
𐰋𐰃𐰼𐰚𐰃𐰾𐰃 биркиси нэг ихэс. Бир киси-Нэг хүн.
𐰖𐰭𐰞𐰽𐰺 йанглср=йанг+л+cр. Йангилсаар буюу ангилсаар. Анги нэр үг, тусгаарлан гэсэн утга. “Л” үйл үг бүтээгч. Саар-хугацаа заасан дагавар.
𐰆𐰍𐱂𐰃 угший, угш-хойчис.
𐰉𐰆𐰑𐰣𐰃 бодний, өдгөө бүгдний (үндэстний).
𐰋𐰃𐰾𐰜𐰃𐰭𐰀 бискингэ. 
“биз-бид”, бизингэ гэдэг нь бидинийнхээ болно. З Д зармин.
𐰶𐰃𐰑𐰢𐰕 кидмш кид=к+өд. К-гээгдэг к. Өд үзийн дуудлалга, од угийн дуудлага. Мш үгүйсгэсэн дагавар. МНТ- хулан-улаан, хонг-онг буюу он.
𐰺𐱃𐰆𐰺𐰃 ртури=ир+тури Диван Лугатаар 
“ир-жигшүүр”. Монголчууд эрээ цээргүй гэдэг нь эрээг цээрэлдэггүй гэсэн утга.
“тури-ямар ваа эвгүй амттыг хэлнэ. Үүнээс тури киси гээн зан муудсан хүнийг нэрэлдэг болжээ”. Өдгөө монголчууд “дор” хүн, “дорой” гэсэн үгний эх утга болно. Мянган жил толь бичиггүй байсан учир утга даялжээ.
𐰜𐰈𐰾 хүс. Хүсэх.
𐰈𐰠𐱅𐰏 үлтэг. Үхэх. МНТ-139: “… Зүрхэн овогтыг үлитгэв”. Үл-үх нэг утга болно.
𐰈𐰠𐰾𐰚𐰭 үлсгнг=үл+сэгэнг, үл – тэр. Монголчууд “уул шугамандаа” гэдэг нь тэр шугамандаа гэсэн утга болно. Сэг Диваан Лугатаар 
“саг - Угс толиор ухаан. Саг-оюун, гүнийг мэдэх (Угс толиор)”. “Саг” угийн дуудлага “сэг” үзийн дуудлага. Өдгөө монголчууд сэхээтэн, сэхээр гээн монголчууд өгүүлнэ. Сэхэнг-нэр үг.
𐰲𐰆𐰍𐰖 чугуй-шугуй.
𐰘𐰃𐱂 ийс-ойс.
𐱅𐰈𐰏𐰠𐱅𐰤 туглтн энэ үгний утга гарсангүй. Контентоор очих гэсэн утга.
Дүгнэлт: Бага бичиг нийт 331 үг – изгүр давхартсан тоогоор орсон. Энэ удаа бага бичгийн 162 давхартсан үг – изгүртэй талыг нь хүргэв. Давхардаагүй тоогоор нийт 110 үгс тайлбарлав. Дуудлагын гаргаж өгсөн үгсээс 70 үгийн өнөөгийн монголчууд шууд таниж байна. Газар усны нэр давхардсан тоогоор 10 удаа оров. Киданы үед зарим тоо сольсонтой холбоотой 5 үгийг өнөөгийн монголчууд мэдэхгүй. Өвөг монгол 7 үгийг монголчууд мэдэхгүй, туркууд мөн мэдэхгүй. Нийт 27 утга даялсан үгсийг тайлбарлахаар монголчууд таниж байна. Энгийн турк хүн, энгийн монгол хүн хоёрт хадны бичгийг тайлбарлахаар турк хүн арав дахин удаан ойлгоно. Арав дахин удаан гэдэг маань огт ойлгохгүй гэсэн үг. Билгэ хааны хадны бичигт ганц ч араб перс үг байхгүй. Яагаад Стамбулын туркууд манай бичгийг өөрийн гэж дэлхийд зарлаж байна. Яагаад монголчууд өөрийн бичиг үсгээ дэлхийд манайх гээн зарлахгүй байна. Дараагийн дугаарт Бага бичгийн үлдсэн талыг хүргэнэ. Өгүүлбэрийн тайлбарыг нийтлэл 35-аар хүргэнэ.